Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆ đơ̆ng Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS (Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk), hrei ‘nâu bơngai jĭ HIV/AIDS nhen roi vă tok, mă loi hăm dôm grŭp bơngai hưch dơdoă drŏ kăn, dơdoă drŏ nglo (LGBT), mă lơ ‘noh hưch dơdoă drŏ nglo. Jô̆ truh dang ei lơ̆m dêh char oei hơmet ăn 763 ‘nu bơngai jĭ HIV/AIDS. Jô̆ păh lăp 1 sơnăm lơ̆m dêh char đei đơ̆ng 15-17 ‘nu drŏ kăn hơnăp đei jĭ HIV. Lơ̆m 3 jăl khei blŭng kơ sơnăm 2023, lơ̆m dêh char đei 11 ‘nu drŏ kăn hơnăp jĭ HIV đei khăm ƀôh, vei lăng păng hơmet hrôih hăm pơgang tang găn virus ARV. Păng đĭ đăng đe nge rơnĕh đơ̆ng bơngai jĭ HIV ưh đei tơpŏh jĭ ngăl. Kiơ̆ Anih vei lăng jang pơgang apŭng plenh teh (WHO), mưh đei 100 ‘nu drŏ kăn hơnăp jĭ HIV tơdăh ưh đei hơmet tang găn jĭ tơpŏh ‘nŏh gô đei đơ̆ng 30 - 40 ‘nu nge tơpŏh jĭ HIV. Oei tơdăh bơngai ưh kơ hŏh đei hơmet hrôih, trŏ khei ‘năr, trŏ pơgang ‘nŏh đe nge rơnĕh đơ̆ng bơngai mĕ jĭ HIV oei pran ‘lơ̆ng, ưh đei tơpŏh jĭ HIV kiơ. Tơdrong ‘nâu hơnhăk ba lơ tơdrong hơmĕng păng tơdrong hơiă ăn klo kăn jĭ HIV.

Mŏ N.T.B (oei tơ̆ apŭng Krông Búk, dêh char Đắk Lắk) chă klo ƀât ‘nao 22 sơnăm. Ƀât băt kơdih kâu ưh kơhoh, mŏ tôch hơiă păng hơmet tôm tơmam ăn ‘măng mă blŭng pơm mĕ. Mă lei truh năr vă tơpŭ, ngĕh tơdrong chơt hơiă vă truh tơtă iŏk đei nơ̆r tơroi ơh hlŏh lơ̆m tơdrong arih: Ƀak si tơroi mŏ jĭ HIV lăp pă dôm pơnĭt adrol kơ mât tơ̆ lăm rơnĕh. Kơtơ̆ng thoi nŏh, mŏ ưh kơ lui, ưh put kơdih kâu đei jĭ ‘nâu. Mŏ tôch sơ ‘ngon, nŏng tơtăm, pơngơ̆t ăn kơdih ‘nŏh tŏ sĕt, pơngơ̆t ăn kon nge ưh kơ đei tơdrong yoch kiơ ‘nŏh tôch dêh. Mă lei gơnơm, iŏk đei nơ̆r roi tơƀôh, nơ̆r pơlung đơ̆ng đe ƀak si, ĕnh jơhngâm hăm tơdrong ưh sơ ‘ngon, mŏ rơnĕh đei kon drŏ kăn bek ‘lơ̆ng, pran jăng.

Mŏ N.T.B, tơroi: “Dang ei kon drŏ kăn inh đei 6 khei bơih. Tơdrong băt kơdih kâu đei jĭ HIV ‘nŏh jĭ tơdrong tôch sơ ‘ngon hăm kơdih kâu inh. Đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh kon tơ̆ hnam pơgang, đe ƀak si tơhuch hloi pơgang tang găn tơpŏh jĭ HIV păng huch hơnơ̆ng lơ̆m 1 khei, tôch pŭn nge pran jăng, ưh đei tơdrong jĭ kiơ. Kon inh ưh đei jĭ HIV ‘nŏh jĭ 1 tơdrong tôch pŭn, 1 tơdrong pơsêh hăm mĕ kon măr nhi. Mă tơpă blŭng a inh tôch hli, ưh đei tơchĕng gơ̆h găn tơdrong jĭ tơpŏh tơ̆ nge. Kiơ̆ đơ̆ng noh, inh ‘mĕh rim bơngai chơ̆n jơhngâm, mưh đei jĭ athei hơmet mă trŏ yoa pơgang ưh kơ đei blơ̆ kiơ. Ƀât lăp inh tôch hrơ mơ lou, sơ ‘ngon pă băt dang yơ yoa tơdrong jĭ ‘nâu, mă lei gơnơm đei kon ưh kơ tơpŏh jĭ mă inh đei dơ̆ng đon adrin ‘mĕh arih.”

Mĭnh ‘nu bơngai nai dơ̆ng ‘nŏh jĭ mŏ N.T.K (oei tơ̆ apŭng Cư Kuin, dêh char Đắk Lắk). Đunh kơ âu hlŏh 10 sơnăm, klo kăn mŏ N.T.K ưh ê băt kơdih đei jĭ HIV lơ̆m 1 vât năm khăm hơlen jơhngâm pran. 2 ‘nu klo kăn tôch sơ ‘ngon, ưh băt yoa kiơ mă tơpŏh jĭ yoa măr sư tôch kơchăng lơ̆m tơdrong oei xa rim năr. Kơplăh ‘nŏh klo kăn măr sư tam mă đei kon kơna roi sơ ‘ngon hlŏh dơ̆ng. Hli rơnĕh kon ‘nŏh tơpŏh jĭ nhen măr sư, kơna măr sư ưh pơ̆n chă kon. Mă lei, đơ̆ng rŏng kơ chă hơlen păng iŏk đei nơ̆r roi tơƀôh găh tơdrong hơmet jĭ hăm pơgang ARV tơ̆ khoa tang găn jĭ HIV/AIDS (Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk), đei đe ƀak si roi tơƀôh tôch hơlen, pơlung măr sư kơna klo kăn sư tơlĕch trong chă kon hơ ‘lơ̆p.

Mŏ N.T.K, tơroi: “Mưh rơnĕh kon, nge đei ƀak si tơhuch ăn pơgang tang găn tơpŏh jĭ, gơnơm thoi nŏh nge ưh đei tơpŏh jĭ đơ̆ng mĕ. Blŭng a inh ưh ‘mĕh rơnĕh kon yoa hli jĭ âu tơpŏh tơ̆ kon, đơ̆ng rŏng âu ưh kơhoh păng đei ƀak si roi tơƀôh, ăn huch pơgang hơnơ̆ng, kon rơnĕh pran jăng inh ƀôh tôch pŭn, truh dang ei inh ƀôh jĭ HIV ưh đei krê hơmơt thoi jĭ ung thư dăh mă jĭ COVID-19 nhen adrol ki, lăp kăl huch pơgang ARV hơnơ̆ng ‘nŏh jơhngâm pran păng tơdrong arih sot oei nhen thoi bơngai hmă đĕch.”

Tơdrong jang tang găn jĭ HIV tơpŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon đei tơlĕch tơ̆ jơ̆p tơring lơ̆m dêh char Đắk Lắk đơ̆ng sơnăm 2009 hlôi ăn ƀôh tơdrong đei yoa tôch ‘lơ̆ng păng tôch gĭt kăl. Lơ̆m dôm sơnăm âu ki, tơdrong jang hlôi hơnhăk ba lơ tơdrong hơiă, hiôk chơt ăn lơ unh hnam đei bơngai jĭ HIV/AIDS. Mă loi ‘nŏh hơnhăk dơ̆ng tơdrong ‘lơ̆ng ăn đe drŏ kăn ‘mĕh pơm mĕ mă lei ưh pŭn đei hê̆ tơdrong jĭ tôch hơmơt âu. HIV ưh lăp pơrăm truh jơhngâm pran đĕch mă oei ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơdrong tih vơ̆ đơ̆ng nge lơ̆m klak mĕ dơ̆ng. Drŏ kăn jĭ HIV ƀât oei hơnăp tôch ƀônh tơpŏh jĭ ăn kon (dang 30%). Yoa thoi nŏh, vă tang găn jĭ HIV tơpŏh đơ̆ng mĕ truh tơ̆ kon, tơdrong băt hrôih păng hơmet tơtom ‘nŏh tôch gĭt kăl. Mă tơpă, kơsô̆ jĭ HIV tơpŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon đei dang 30-40%. Mă lei, tơdăh dôm bơngai mĕ jĭ HIV đei vei lăng, khăm hơmet jĭ ‘lơ̆ng ‘nŏh jĭ tơpŏh tơ̆ kon jur tôch lơ, ƀât lăp oei đei pă 1% đĕch. Dôm bơngai tơchĕng hơlen khoa hŏk pơma tơƀôh akhan, kơsô̆ nge ưh đei tơpŏh jĭ đơ̆ng rŏng đei hơmet hăm pơgang tang găn jĭ HIV đei hlŏh 90%. Kơ lih yoa thoi nŏh, tơdrong nge rơnĕh tơpŏh jĭ HIV dăh mă ưh ‘nŏh gơmơ̆ng đơ̆ng tơdrong hơmet tang găn jĭ HIV đơ̆ng bơngai mĕ oei hơnăp thoi yơ.

Ƀak si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh – jang tơ̆ Khoa Tang găn jĭ HIV/AIDS (Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk,) tơroi: “Drŏ kăn jĭ HIV ưh kơhoh athei hơmet jĭ mă ‘lơ̆ng, ‘nŏh jĭ tơdrong kăl hlŏh. Athei huch pơgang tôm kơ liêu, trŏ jơ, hơnơ̆ng lơ̆m rim năr păng pơm kiơ̆ năr set hơlen pham vă gơ̆h băt đei virus dang yơ. Băt virus lơ dang yơ ‘nŏh jĭ tơdrong tôch kăl vă hơmet jĭ, tơdăh kơsô̆ virus hơla kơ tơdrong hơgăt ‘nŏh drŏ kăn oei hơnăp âu pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng tơdrong hơmet jĭ, pơgang ARV gô tơgŭm tang găn đĭ virus HIV. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh bơngai jĭ athei sŏng xa mă ‘lơ̆ng hai. Mưh oei hơnăp, drŏ kăn đa huch thim kơchơ̆t sắt, oei kơchơ̆t sắt ‘nŏh đa pơm ăn pơgang ARV ưh gan sĭt kơtang, yoa thoi nŏh athei huch mă trŏ trong, huch đunh kơ jơ sŏng xa dăh mă đunh ƀiơ̆ kơ jơ huch pơgang ARV. "

Dôm sơnăm âu ki, kơsô̆ bơngai jĭ HIV tơpŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon lơ̆m dêh char Đắk Lắk nhen pă đei bơih. Đe drŏ kăn jĭ HIV mưh hơnăp đei huch pơgang ARV ngăl păng đei khăm hơmet jĭ tôch kơjăp đơ̆ng khei hơnăp truh năr rơnĕh. ‘Nâu jĭ 1 tơdrong jơnei tih đơ̆ng Tơlĕch tơdrong jang tang găn jĭ HIV tơpŏh đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon, tơgŭm ăn nge đei rơnĕh sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, pran jăng, găn tôch ai jĭ tơpŏh lơ̆m tơpôl.

Đei yua đơ̆ng tang găn hiă tơpoh jĭ HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon hăm dôm bơngai oei hơnăp đei jĭ HIV

HIV/AIDS ‘noh tơdrong jĭ pơm ăn lơ hiong răm hăm jơhngơ̆m jăn bơngai đei jĭ. Yua thoi noh, vă tơgŭm hơioh rơneh đơ̆ng dôm bơngai mĕ đei jĭ HIV gơh pran jăng, hoei kơ đei jĭ, grŭp chih kơtơ̆ng ang hlôi đei jơ pơma dơnuh hăm Ƀak si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh – Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Dak Lak.

- Apĭnh ƀak si roi tơbăt dôm trong tơpoh HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon ? Mưh oei hơnăp, tơpoh HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon đei ƀôh khei ‘năr hơ yơ ?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Trong tơpoh HIV ‘noh đei tơpoh kiơ̆ trong pham, tơpoh đơ̆ng mĕ tơ̆ kon păng tơpoh kiơ̆ trong ngôi băl. Trong tơpoh đơ̆ng mĕ tơ̆ kon gô đei klăih song iĕ ‘noh dôm khei ‘năr nhen lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp, tuĕnh tơ rơn păng ăn kon mŏm. Lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp, gơnang đơ̆ng đei iĕ vei lăng tôch kơ ‘lơ̆ng kơ na nge ưh kơ gan tơpoh ƀiơ̆ kơ dôm khei ‘năr nai. Tơ̆ khei ‘năr tuĕn tơ rơn rơneh kon, nge gô đei hơmơt kơ tơpoh jĭ lơ hloh yua kơ nge ƀơm hăm pham păng dôm đak lĕch đơ̆ng mĕ. Khei ‘năr mă 3 ‘noh jĭ khei ‘năr ăn kon mŏm, khei ‘năr ăn kon mŏm mưh đak toh mĕ đei mong vi rus oei lơ gô kiơ̆ dôm đak lĕch lơ̆m đak toh mĕ tơpoh ăn kơ nge.

 - Mưh đĭ băt hơdăh oei hơnăp jĭ HIV, bơngai oei hơnăp kăl kơ iŏk yua dôm trong jang tang găn tơpoh HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon thoi yơ, hă ƀak si?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Bơngai drŏ kăn hlôi huch pơgang ARV bơih pơtơm mă đei kon lơ̆m klak ‘noh gô ƀônh kơ tang găn tơdrong tơpoh HIV ăn kơ kon, yua kơ mưh đe sư hlôi yua pơgang ARV, kơsô̆ vi rus tơ̆ kơ sô̆ păh lăp kơna mưh đei kon kơsô̆ tơpoh ăn kơ kon gô tŏ sĕt. Dôm drŏ kăn tam mă băt tơdrong jĭ HIV đơ̆ng kơ dih mă hơnăp ‘noh kăl kơ hơlen lăng hrôih vă băt tơdrong jĭ HIV păng gô đei huch pơgang ARV vă iŏk đei tơdrong tơm tuch luch ‘noh jĭ ưh kơ tơpoh ăn kơ kon. Vă rơneh đei dôm nge pran jăng ưh kơ đei tơpoh HIV, đĭ đăng đe drŏ kăn lơ̆m sơnăm rơneh mưh đei hơnăp athei năm khăm hơlen lăng hrôih tơdrong jĭ HIV đơ̆ng kơdih, mă loi ‘noh jĭ dôm bơngai mĕ đei hơmơt lơ.

- Pơgang ARV hăm đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơ̆ nge lơ̆m klak ưh ƀak si?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Dang ei tơdrong hơmet tơm ARV ‘noh đei tenofovir păng dolutegravir. Dôm tơchĕng hơlen sơ̆, dolutegravir gô pơm ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh kơnê̆ đing hoan kơ̆l ‘ngok tơ̆ nge, mă lei kơsô̆ âu tôch kơ tŏ sĕt. Tơdăh pơting đơ̆ng tơdrong đei yua păng pơrăm kiơ̆ trong hơmet ‘nao hloh dang ei ‘noh jĭ găn kơsô̆ virus lơ̆m pham lơ̆m dang 28 năr, pơting hăm ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ đing hoan kơ̆l ‘ngok lăp đei 2%. Kiơ̆ kơ tơchĕng hơlen ‘nao hloh ‘noh ưh kơ ƀơm truh nge, ưh kơ pơm ăn ưh kơ ‘lơ̆ng đing hoan kơ̆l ‘ngok ăn kơ nge kơna oei gơh ăn hơmet kiơ̆ trong hơmet tơm 1 năr huch 1 găr păng ưh kơ đei pơm ƀơm kơ nê̆ kiơ ăn kơ bơngai hơnăp păng nge.

-Ƀak si hăm đei nơ̆r pơtho tơtă kiơ hăm drŏ kăn mưh hơnăp vă tơtom chă ƀôh păng tơjur hơmơt kơ tơpoh HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon ?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Đĭ đăng drŏ kăn mưh hơnăp athei năm khăm hơlen hrôih tơdrong jĭ HIV đơ̆ng kơdih vă gơh yua hrôih pơgang ARV tơ dăh ưh kơ pŭn ƀơm jĭ HIV, tơdrong ‘nâu gô tơgŭm tơjur tôch kơ lơ kơsô̆ tơpoh HIV ăn kơ kon. Tơdăh chă ƀôh HIV mưh đĭ rơneh kon ‘noh đĭ klui dêh bơih, ƀơ̆t doh bơngai mĕ tam mă đei yua pơgang ARV, kơsô̆ virus HIV lơ̆m hơkâu mĕ tôch kơ lơ pơm ăn tơdrong tơpoh ăn kơ nge tôch kơ lơ. Yua thoi noh, mă hơdrol bơngai mĕ kăl kơ huch pơgang ARV hloi păng nge kŭm kăl kơ huch pơgang hơmet hơmơt kơ ƀơm jĭ hloi hăm nevirapine dăh mă zidovudin. Drŏ kăn mưh tuĕnh tơ rơn vă rơneh mă chă ƀôh đei jĭ HIV ‘noh ưh kơ gơh ăn kon mŏm yua kơ sô̆ virus lơ̆m hơkâu oei lơ, kơna ăn nge huch đak toh ‘ngoăih păng kăl kơ ăn nge huch pơgang hơnơ̆ng rim năr. ‘Lơ̆ng hloh, dôm bơngai oei hơnăp athei vei lăng nge hơnơ̆ng vă chă ƀôh hrôih, tơtom dôm nge đei jĭ HIV đơ̆ng lơ̆m klak mĕ hloi.

-Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ.