Hmă hmă mưh pơm mĕ, đe bơngai mĕ mơ lôh gô đei dôm bơngai năm hơdrol nhen mĕ rơneh, mĕ klo, mŏ... pơtho dơ̆ng tơdrong hlôh vao oei hơnăp, rơneh păng rong kon. Mă lei đei 1,2 tơdrong tơchĕng păng trong jang ưh kơ lăp, ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh jơhngơ̆m pran mĕ păng nge nhen ƀĭch phang ngar, kơ̆m hŭm, kơ pu kơ̆l, gơ gŭ jăng mưh pôk nge, ưh kơ ăn nge mŏm đak tŏh mĕ mă tơplih hăm đak toh ƀôt, ăn nge pơhrăm sa hrôih dêh hnang.

Hơmet ăn vă rơneh kon, mŏ N.T.P (oei tơ̆ apŭng Krông Bông, dêh char Dak Lak) brŏk oei ngôi tơ̆ hnam mĕ sư. Kiơ̆ tơdrong joăt, sư oei joăt  kơ ƀĭch phang ngar đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Mă đơ̆ng hơdrol rơneh, mŏ P. hlôi kơchăng chă hơlen lăng dôm trong vei lăng mĕ păng nge đơ̆ng rŏng kơ rơneh ‘nao, khoa hŏk păng hơdrol kơ ƀrŏk đơ̆ng hnam pơgang, sư kŭm đei đe ƀak si iŏk rơneh pơkă trong vei lăng mĕ păng nge, mă lei ƀơ̆t brŏk tơ̆ hnam, mĕ sư oei athei ƀĭch phang tơ̆ ngar, ưh kơ ăn hum, kơ pu kơ̆l lơ̆m dang 1 khei blŭng. Mŏ tơroi: oei tơ̆ hnam pơgang brŏk tơ̆ hnam đei 5 năr bơ̆ih mă oei ưh kơ ăn hŭm, kơ pu kơ̆l, mă đơ̆ng tôch kơ hiôk ră, mă lei kơ tơ̆ng akhan ƀơm đak hrôih gô ưh kơ ‘lơ̆ng kơna ĭnh lăp sut pơgia hơkâu hăm đak tơnŏ đĕch.

Mĭnh ‘nu nai ‘noh jĭ mŏ M.T.V oei tơ̆ phường Tân Thành, pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak. ‘Nâu jĭ ‘măng rơneh kon kơdră kơna mŏ V. oei ưh kơ gan băt ƀơ̆t vei lăng nge ‘nao rơneh, ƀơ̆t lăp sư đei tơchĕng lơ păng ưh kơ gơh tep. Yua kơ pơm rơgoh klŏk nge ưh kơ ‘lơ̆ng, hơnơ̆ng chô̆ klĕp klŏk kơna ‘nao brŏk đơ̆ng hnam pơgang 2,3 năr, kon sư hlôi đei ƀôh pơ chŭng kơtŏng klŏk, klŏk pơ ‘ngeh, ƀrê pơm ăn kơ nge hơnơ̆ng kơ nhơ̆m. Mŏ V tơroi:

“Ƀơ̆t ƀôh nge chơ ơ̆ng nhơ̆m, ĭnh lăng ‘noh ƀôh hơtŏng klŏk nge lĕch đuh. Ĭnh tơchĕng rŏ lăng nge đei pơchŭng kơ na bơngơ̆t dêh. Mă đơ̆ng hlôi ba năm tơ̆ hnam pơgang khăm mă lei ĭnh oei tôch kơ bơngơ̆t, ƀak si ăn pơgang brŏk pik păng pơkă răp hơlen, mưh lai yơ klŏk nge kơ tĕch mă gơh sơđơ̆ng”.

Pơchŭng tơley klŏk dăh mă pơchŭng klŏk đa đei ƀôh ƀơ̆t kơplăh rơneh dăh mă đơ̆ng rŏng rơneh 28 năr. Pơchŭng klŏk gô hơnhăk truh hơmơt kơ jĭ klŏk - 1 lơ̆m dôm tơdrong tơm pơm ăn lôch lơ hloh tơ̆ nge ‘nao rơneh. Yua thoi noh, tơdrong băt hơdăh găh vei lăng, pơm rơgoh klŏk ‘noh tôch kơ gĭt kăl hăm bơngai mĕ, mă loi ‘noh jĭ dôm drŏ kăn ‘măng mă blŭng pơm mĕ. Găh tơdrong bek ‘lơ̆ng đơ̆ng nge ‘nao rơneh, Ƀak si Hoàng Ngọc Anh Tuấn – Kơdră Khoa hơmet hơioh jĭ păng nge ‘nao rơneh Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên tơtă:

 “Lơ̆m 6 khei blŭng, bơ̆n athei hơdrin pơm liơ ăn nge mŏm mĕ pơđĭ. Kăl kơ ăn nge mŏm đak toh mĕ hrôih lơ̆m dang 30 pơnĭt blŭng đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Mă lei kŭm đei 1,2 ‘nu bơ̆n oei gơh ăn yua đak, vă khan ‘noh đŏng rŏng kơ ăn mŏm mĕ, yua tŏ sĕt đak vă kơlŏng rơgoh ƀơ̆r ăn kơ nge, vă tang găn tơdrong jĭ ƀơ̆r đei ƀôh. Ĭnh tơchĕng ‘noh gơh”.

Kiơ̆ kơ Anih mong jên hơioh Liên hợp quốc tơ̆ Việt Nam, teh đak bơ̆n hlôi đei dôm tơdrong ‘lơ̆ng hơiă lơ̆m tơdrong jang vei lăng jơhngơ̆m jăn rơneh păng jơhngơ̆m jăn bơngai mĕ, nge. Hăm kơ sô̆ lôch mĕ jur 4 ‘măng păng kơ sô̆ lôch hơioh hơla kơ 5 sơnăm jur lơ oei pă 1 puăt lơ̆m dôm jĭt sơnăm tơ jê̆ âu. Kơ sô̆ jơhngơ̆m pran bơngai mĕ hơioh kơ Việt Nam ‘lơ̆ng hloh pơtêng hăm dôm teh đak đei kơ sô̆ jô̆ păh lăp kơ̆l bơngai dang ăi.

Anih jang găh Jơhngơ̆m pran bơngai mĕ păng hơioh, Anih tơm vei lăng jang pơgang pơtho, vei lăng bơngai mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơneh ƀlep trong ‘noh jĭ tơgŭm bơngai mĕ dan nge krôm lơ̆m hơ kar mĕ lơ̆m dang 90 pơnĭt blŭng đơ̆ng rŏng rơneh păng ăn nge mŏm mĕ hrôih lơ̆m dang 1 jơ blŭng đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Đơ̆ng rŏng kơ rơneh, bơngai mĕ kăl kơ đei pơdơh ngôi păng tep tôm jơ. Lơ̆m năr blŭng, kăl kơ ôp rơgoh yă ‘noh, tơplih che mă ‘you păng răp hơlen lăng chă ƀôh hơmơt krê hơmơt tơ̆ bơngai mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Đơ̆ng rŏng kơ rơneh, bơngai mĕ păng bơngai lơ̆m ŭnh hnam kăl kơ răp hơlen păng chă ƀôh dôm tơdrong đei ƀôh krê hơmơt tơ̆ bơngai mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Mưh đei ƀôh tơdrong kiơ ‘noh kăl kơ tơroi hloi ăn kơ kang ƀô̆ jang pơgang dăh mă ba hloi năm tơ̆ hnam pơgang. Hơdai hăm ‘noh,  kăl kơ băt răp hơlen păng chă ƀôh dôm tơdrong ưh kơ hiôk nhen ưh kơ gơh tep, tơtăm, lap rơmơ̆n, sơ ‘ngon hăl.... ‘Noh gô jing dôm tơdrong đei ƀôh đơ̆ng tơdrong jĭ tơchĕng lơ đơ̆ng rŏng kơ rơneh.

Đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh, tơdrong vei lăng mĕ hăm nge đei lơ tơdrong kăl pơm ăn kơdih kâu bơngai mĕ tôch pơngơ̆t. Vă tơgŭm ăn đe mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh kŭm nhen bơngai lơ̆m hnam băt hơdăh ƀiơ̆ trong hơmet, vei lăng năng tông bơngai mĕ păng nge đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh trŏ ƀlep, Ƀak si Hà Văn Tuấn – Phŏ Kơdră chĕp kơ̆l Hnam pơgang Đại học Y dược Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk đei nơ̆r roi tơƀôh kiơ̆ đơ̆ng tơdrong pơma nuh tơ̆ hơla âu:

- Apinh ƀak si roi tơbăt, đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh bơngai mĕ athei sŏng xa dôm tơmam yơ vă ‘lơ̆ng ăn đak tŏh mĕ păng dôm tơmam yơ athei lê̆ tam mă xa?

-Ƀak si Hà Văn Tuấn: “Kiơ̆ khoa hŏk inh tơtă ăn đe bơngai mĕ oei rong kon mŏm athei xa lơ kơloăi tơmam xa, mă loi jĭ hơdang, ka ‘nŏh jĭ 1 lơ̆m dôm tơmam kăl xa păng bek ‘lơ̆ng kơna athei xa mă hơnơ̆ng. Vă đei đak tŏh lơ, sư đei ƀơm truh tơdrong ăn kon mŏm mă trŏ păng mŏm hơnơ̆ng, kơplăh dŏh kơnh đei lơ bơngai mĕ đei măh mai đak tŏh ăn kon mŏm; tơdrong ưh kơmăh đak tŏh ‘nŏh yoa đơ̆ng bơ̆n ăn kon mŏm ưh trŏ păng ăn mŏm tŏ sĕt. Găh kơchơ̆t bek, mă tơpă ‘nŏh vă pơm ăn jơhngâm pran ‘lơ̆ng ăn bơngai mĕ đĕch. Xa dôm tơmam mă tôm nhen bơ̆n lipid vă akhan rơmă, protein vă akhan ‘nhĕm, kơtăp iĕr bip, ka, gluxit ‘nŏh bơ̆n đei kơchơ̆t ƀôt bơih, xa tŏ sĕt sĭk hai, ‘ngoăih kơ ‘nŏh athei xa ‘nhot păng kăl loi athei nhă đak tôm măh vă gơ̆h đei jơhngâm pran ‘lơ̆ng”.

- Đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh, 1 kơsô̆ bơngai mĕ đa ưh kơ đei đak tŏh lơ, ưh kơmăh vă tơmŏm ăn kon ‘nŏh hăm kăl tơmŏm dơ̆ng ăn kon đak tŏh đơ̆ng ‘ngoăih ưh hă ƀak si?

Ƀak si Hà Văn Tuấn: Vă đei tôm đak tŏh, tơdrong kăl ‘nŏh jĭ athei tơmŏm ăn kon mă trŏ, ‘mŏm kơtŏng tŏh mă trŏ. Dôm tơdrong ‘nŏh kŭm hăm bơngai mĕ hiôk sơđơ̆ng lơ̆m jơhngâm ‘nŏh gô đei măh mai đak tŏh vă rong kon mŏm. Kŭm đei mơ̆n 1,2 ‘nu bơngai yoa đei tơdrong jĭ jăn, mă ưh ‘nŏh bơngai mĕ ưh gơ̆h ăn nge mŏm dăh mă yoa 1,2 tơdrong jĭ pơm ăn jơhngâm pran bơngai mĕ ưh kơ ‘lơ̆ng sư pơm ăn đak tŏh mĕ ưh kơjrăh ‘năi, kơplăh âu bơ̆n athei tơchĕng truh tơdrong tơmŏm dơ̆ng ăn nge đak tŏh tơ̆ ‘ngoăih, ưh kơsĭ đak tŏh mĕ. Inh tơchĕng bơ̆n kăl pơjing 1 anih mong đak tŏh kơplăh âu bơ̆n gơ̆h iŏk yoa đak tŏh mĕ vă tơmŏm ăn kon. Oei ƀât tam mă đei anih mong đak tŏh ‘nŏh bơ̆n athei ăn nge mŏm đak tŏh ƀôt, mă lei tơmŏm đak tŏh ƀôt âu athei hơlen năng mă ‘lơ̆ng. Yoa mưh nge juăt mŏm đak tŏh ƀôt bơih vă ăn sư mŏm hơlơ̆k đak toh mĕ dơ̆ng ‘nŏh tôch pơmat, yoa kơplăh âu đak tŏh mĕ ưh kơlăp hăm hơlŏng nge păng trong tơmŏm ưh kơ trŏ ‘năi. Mĭnh tơdrong kăl kơbăt dơ̆ng ‘nŏh mưh bơ̆n ăn nge mŏm đak tŏh đơ̆ng ‘ngoăih, ‘lơ̆ng hlŏh ‘nŏh lê̆ ăn nge mŏm hăm kơƀĭnh, bơ̆n athei pha đak tŏh păng iŏk tơ ‘mŏng tơhuch ăn nge”.

- Ƀak si ăi, kiơ̆ tơdrong juăt, lơ bơngai mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh đa ƀich veng phang unh, ưh kơ đei hum. Tơdrong ‘nŏh kăl pơm kiơ̆ dơ̆ng dăh mă ưh?

-Ƀak si Hà Văn Tuấn: “Kiơ̆ khoa hŏk ‘nŏh ưh kơ đei kâm kiơ, tơdrong tơhum, hơrao ăn bơngai mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh athei pơm mă ‘lơ̆ng mă ‘you ‘lơ̆ng hlŏh dơ̆ng. Tơdrong kăl ‘nŏh bơ̆n athei vei lăng hơkâu jăn mă tơnŏ. Tơdrong ƀich nhur phang unh ưh kơ kăl. Yoa mưh bơ̆n pơm unh ‘nŏh sư xa pơđĭ oxy, mưh tơ̆ lăm ưh kơ măh oxy ƀât lăp sư ưh lăp pơm tơlĕch CO2 đĕch mă oei pơm tơlĕch CO ‘năi, vă akhan oxit Cacbon, Cacbon tôch hơmơt, ƀât lăp gơ̆h pơm tơlĕch pơnhŭl hăm nge, pơm ăn nge păng bơngai mĕ ưh gơ̆h dui jơhngâm. Đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh, ưh đei tơdrong kiơ mă kâm bơngai mĕ lĕch ngôi tơ̆ ‘ngoăih. Athei pơpŏ, pơtâp hơkâu jăn păng lĕch ngôi tơ̆ ‘ngoăih roi hrôih roi ‘lơ̆ng, lĕch ngôi tơ̆ ‘ngoăih đei hơyuh kial rơgŏh păng tôch ‘lơ̆ng ăn jơhngâm pran hai”.

- Lei a, bơnê kơ ih ƀak si hơ!