VOV4.Jarai- Tơlơi do\ ung mơng muai bơnai mơng anet jing hơmâo mơng đưm, hơđăp laih, ră anai ăt do\ đu] amăng kual plơi pla mơnuih [on sang djuai [iă ta [u djơ\ kơnong [ơi kual ]ư\ siăng đu] ôh tơl amăng kual pơ lo\n dăo giăm hang ia rơs^ ăt hơmâo mơn. Do\ rơkơi bơnai aka truh thun [u djơ\ kơnong ngă sat kơ tơlơi suaih pral  rơkơi bơnai pơdo\ đu] ôh, `u do\ ngă kơ lu mơta tơlơi tơnap tap amăng tơlơi hơdip mơda tơdơi anai, yua kơ rơkơi bơnai phrâo pơdo\ aka [u djo\p thun ôh, aka hơmâo tơlơi thâo tom găn rơgao amăng bruă mă tơlơi do\ dong [ong huă, pơdong sang ano\, ]em rông ană bă. Ngă tui Tơlơi phiăn juăt Pơdo\ rơkơi bơnai hăng Sang ano\, lui h^ tơlơi phiăn hơđăp đưm anai, amra pơgop hrom [u anet ôh kơ bruă ako\ pơdong sang ano\ pro\ [ong hơđong kjăp, hyuk hyiak mơak klă. Samơ\, [ơi Gialai, dong mơ\ng thun 2009 truh ră anai, tơlơi do\ ung mơng muai bơnai mơng anet [u [uh hro\ tui ôh, tăp năng jai lu tui dong.

Amai Siu H’ Wiên  do\ pơ [on Jao, să Ia Rmok, tơring glông Krông Pa, Gialai do\ ung mơng `u 16 thun. Tơdơi kơ sa thun đu] laih do\ ung sang, rơkơi `u rơngiă h^ yua kơ tơlơi duăm ruă, amai H’Wiên hơjăn `u yơh ngă bruă pưk hmua pla pơjing, mă bruă apah, e\p prak pioh rông ană. Hơjăn, ha drơi pô mă bruă bơwih [ong huă, e\p gơnam [ong mơnong yua, hơduah prak blơi eng ao kơ ană, `u ngă rah bruă kah hăng đah rơkơi rah, laih anun ngă rah bruă đah kơmơi amăng sang ano\, amai H’Wiên thâo hluh rơđah yơh tơlơi dleh tơnap mơng bruă do\ rơkơi mơng muai bơnai mơng anet. Samơ\, tơl ană dra `u ăt man hơmâo 16 thun mơ\ `u brơi do\ rơkơi dong yơh. Amai Siu H’Wiên lăi:

“Ta tơnap laih, lom anun, pơmin, ngă bruă hơjăn păn, rông ană. Tơnap tap đut hlah, ta wai lăng `u [u anăm tah, tlam mơmo\t `u tut đuăi hyu ngui, brơi `u do\ rơkơi yơh hu\i kơ `u răm h^. Mơ-ai `u be\, brơi `u do\ yơh giong bruă”.

{ơi [on Jao, să Ia Rmok, tơring glông Krông Pa do\ hơmâo Kpă Hiên do\ rơkơi lom phrâo đ^ 16 thun mơtam, lom anun sang ano\ `u tơnap tap đơi. Am^ djai mơng mơda, ama nao do\ bơnai pơko\n. Hiên khom rông ba 2 ]ô adơi do\ anet. Hơjăn `u [u anăm mă bruă e\p [ong rông ba sang ano\, anun Hiên khom do\ rơkơi ta` kiăng hơmâo mơnuih mă bruă rông ba 2 ]ô adơi anet. Dua rơkơi bơnai  tơdăm ngek dra muai aka truh thun anai do\ amăng sang tơ\i rơ\i, tơlơi [ong huă djơ\ hrơi kah trơi, djơ\ hrơi rơpa na nao, aka thâo mơn hơbil mơng hơđong. Samơ\ Nay Wươt, rơkơi Hiên lăi anun le\ phiăn gơ\. Nay Wươt lăi:

“Bơnai kâo [u hơmâo am^ ama, kâo rai do\ kơ `u khom rông ba 2 ]ô adơi `u baih lah, gir kiăng rông ba dưi hrăm hră kah hăng ană bă arăng mơn. Tơnap tap le\ tơnap yơh hơn^ mơngă, rơkơi bơnai pơkhăp baih pơdo\ yơh ho\. Pơ anai, aka truh thun tu\ mơn, khăp le\ pơdo\ yơh jing rơkơi jing bơnai. Mă bruă apah arăng, djơ\ hrơi mă bruă hmua pơbl^u, hnun đu]. Djơ\ hrơi kah trơi, djơ\ hrơi tu\ kơ hơmâo mơnong [ong huă rơgao hrơi”.

Ia Rmok jing să kual ataih tơnap tap biă mă, hơmâo truh 98% mrô mơnuih djuai ania Jarai, hrim thun hơmâo boh [iă `u 10 krop rơkơi bơnai pơdo\ jing ung mo# aka [u truh thun ôh. Tơlơi hơdip mơda tơnap tap biă mă, lu rơkơi bơnai do\ ung mơng muai bơnai mơng anet, lu kơ ư\ rơpa, [un rin na nao. Amai Phan Thị Anh Vũ, mơnuih mă bruă  gah gru grua boh thâo să Ia Rmok brơi thâo:

“Rơkơi bơnai [ing pơdo\ ung mơng muai bơnai mơng anet tơnap tap biă mă `u kơ tơlơi bơwih  [ong huă, giong anun tơlơi suaih pral hăng tơlơi do\ dong [ong huă tơkeng ană bă ăt tơnap tap mơn, yua aka [u thâo răk rem pơgang tơlơi suaih pral kơ ană bă [u hrup hăng mơnuih truh thun ôh. Djo\p anom bruă, ngă hrom pơtô lăi, pôr pơthâo truh pơ djo\p plơi pla, 1 thun hơmâo 3,4 wo\t pơtô lăi. Khul khoa moa amăng să pơtô brơi tơlơi pơgang suaih pral kơ đah kơmơi tơkeng ană, ]ơđai muai laih anun lăi pơthâo Tơlơi phiăn Pơdo\ rơkơi bơnai hăng sang ano\. Yua lu mơnuih aka [u thâo đơi ôh anun boh tơhnal tu\ yua pơtô lăi [u lu mơn”.

Tui hăng tơlơi lăi pơthâo mơng Gơnong bruă Tơlơi phiăn tơring ]ar Gialai, yap mơng thun 2009 truh ră anai, đơ đam tơring ]ar Gialai hơmâo giăm 3.200 wo\t tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai mơng anet aka truh thun, lu biă mă `u pơ tơring glông, plơi prong ataih, anih tơlơi bơwih  [ong huă do\ tơnap tap kah hăng tơring glông Kông }ro, Ia Pa, Krông Pa, Phú Thiện, K’bang…amăng thun 2009-2010, mrô mơnuih pơdo\ rơkơi mơng muai bơnai mơng anet truh kơ 385  ]ô, samơ\ truh thun 2013 đ^ truh kơ 600 ]ô. Kơnong 6 blan ako\ thun 2015, hơmâo truh 226 ]ô. Abih bang krop rơkơi bơnai arăng thâo anai, yua gơ`u nao pơ sang să ngă hră pơ-ar pơdo\ rơkơi bơnai hăng ngă hră pơhaih thun tơkeng kơ ană bă phrâo tơkeng anun kah mơthâo. Kiăng pơtô lăi mơnuih [on sang thâo hluh hăng  pơgăn tơlơi pơdo\ rơkơi mơng muai bơnai mơng anet anai, Gơnong bruă Tơlơi phiăn tơring ]ar Gialai rơkâo gong gai kơnuk kơna, khul mơnuih mut phung tơdăm dra, đah kơmơi hrơi hăng lu khul pơko\n khom pơtô lăi Tơlơi phiăn juăt Pơdo\ rơkơi bơnai hăng Sang ano\ kơnuk kơna ta pơtrun; amăng anun ngă tui tơlơi đu\  bơtơhmal kiăng pơhu\i pơhrăm djơ\ hơnong, pơhro\ [iă tơlơi do\ ung mơng muai bơnai mơng anet đơi. Ơi Nguyễn Quang Quý, Khoa anom bruă  Gơnong bruă Tơlơi phiăn tơring ]ar Gialai lăi:

“Amăng anom bruă Tơlơi phiăn hơmâo kơtưn pơtô pơblang, pel e\p laih anun pơsir mơn hơdôm tơlơi ngă soh glăi do\ rơkơi bơnai aka [u truh thun. Tui hăng Hră pơtrun mrô 110/2013 le\ djo\p anom bruă hơmâo tơlơi dưi amra bơtơhmal djơ\ hăng tơlơi phiăn. Tui hăng Tơlơi phiăn Pơdo\ rơkơi bơnai hăng Sang ano\ thun 2014, thun pơkă dưi pơdo\ rơkơi bơnai đ^ tui pơkă hăng Tơlơi phiăn thun 2000. Tơdah pơkă hăng hlâo adih 18 thun le\, kơ đah kơmơi dra, 20 thun kơ tơdăm dưi yơh do\  rơkơi bơnai, bơ ră anai pơkă khom djo\p 18 thun kơ dra hăng 20 thun kơ tơdăm hnun kah dưi nao ngă hră pơdo\ rơkơi bơnai. Gơmơi git gai  brơi pơtô lăi tong ten djo\p mơnuih khom thâo hluh tơlơi phiăn juăt dêh ]ar pơkă laih anun ngă tui djơ\”.

Nay Jek : pô ]ih hăng pôr