Amăng čơgăn čơkă tui sang dlông đưm, či tơpur apui jĕ ƀlêh amăng krah mlam, mơnuih kơhnăk gru đưm Y Wôn Knŭl dŏ ƀơi ƀôn Akŏ Dhông, phường Ƀuôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak ñu iơ̆k akhan, hri glăi tơlơi akhan kơ Mdrŏng Dam. Tơlơi akhan klah čun glăi, ră ruai kơ phun hơmâo tơlơi amĭ ƀă yă pơjing rai kơ tơdăm hiam rơgơi prong pơtih pha bra hơpăl Mdrong Dam-sa čô mơnuih khin hơtai rơgơi kơhnâo ba gru hlâo amăng tơlơi akhan hri Êđê: Mdrŏng Dam lĕ ană H’Bia Kñĭ hăng Dăm Phu mơnuih pơdrong. Bơ bơnai Mdrŏng Dam lĕ H’Bia Sun hiam bơnai biă mă. Yua kơ hmư̆ hing H’Bia Sun hiam bơnai yang mơsih, hiam bơnai yang brơi, sit ƀuh ñu lăng hiam bang ah čah glai brai kơ rưng, djop pô tơdăm, djop pô khua ƀôn, pơtao amăng plơi yơh amuaih, ƀlah muañ kiăng nao sua mă. Sa čô tơdăm hiam rơkơi mơ̆n laih anun khin hơtai, prong pơtih pha bra hơpăl Mdrŏng Dam ngă pưk rơnang ngă sang mơak, anun juăt hyu đŏm bua lua pơnah hơduah añăm mơnong hlô, akan roman rơmah djruah rơsa ba glăi kơ ană bơnai laih anun pok prong lŏn glai plơi pla….

Tui hăng tơlơi akhan glăi, adoh hri mơ̆ng mơnuih kơhnăk, ră ruai glăi rơnuk gru đưm pơƀuh glăi bruă ngă, kơnuih hiam, drơi jăn, pran jua mơ̆ng mơnuih amăng tơlơi akhan anun bă hăng tơlơi mơyang biă mă, ră ruai kơ bruă ngă hmua pla pơjing, truh tơlơi dŏ dong ƀong huă, hơdip mơda, tơlơi mơak hlak ƀong mơñum, ngui ngor hyu đom bua lua pơnah hrŏm ană plơi pla, djơ̆ thun rơnang phang mơak ƀong huă, mơñum tơpai abih hrơi blan bơyan dŏ tui gru grua djuai ania Êđê mơak biă mă yơh.

Găn rơgao rơbêh 40 bơyan ngă hmua laih Y Wôn Knŭl ñu găn rơgao mơkrah thun blan bơyan mơak tơlơi hơdip mơda amăng gru grua hiam djuai ania pô, hrăm tui, čih pioh tơlơi akhan, hri gru grua đưm djuai ania laih hrăm tơlơi pơtưh mơ̆ng đưm, anun yơh ñu dŏ čăng pioh hơdor djop tơlơi kơtuai akhan. Hlăk nao hrăm hră anih prong ataih mơ̆ng sang, plơi pla, đuăi ataih mơ̆ng anih hơmâo gru ama grua amĭ amăng plơi pla djuai ania pô, ñu ƀiă či wor rơbit hĭ mơ̆n. Sui thun tơdơi kơ anun, lơ̆m ñu 30 thun laih, glăi pơ plơi hơduah ĕp hrăm glăi tơlơi akhan, hri adoh hri ñu tom thâo, čăng glai, bơbră tơbiă rai dơ̆ng tơlơi pơtưh, er akhan hri mơak, râo pơdưh pran jua hor hăng khăp ƀu-eng ôh kơ gru grua djuai ania pô. Na nao tui anun, sit hơmâo tuai, hơmâo mơnuih kiăng hmư̆ tơlơi akhan hri Mdrŏng Dam ñu hri yơh:

“Hlăk dŏ čơđai muai dŏ amăng sang dlông grư đưm, nao pơpă amăng plơi pla hmư̆ jua čing arăng atông, hmư̆ ƀing tha akhan hri. Truh kơ ta prong laih, gir hơduah tơña mơ̆ng boh pơhiăp, tơlơi pơtưh, rim glông pơhiăp laih anun tơlơi hri hmư̆ ñu dơlăm biă mă. Kâo ƀu thâo hluh ôh hiư̆m đưm adih anun ơi yă ƀing ta  thâo pơčeh tơlơi akhan, gơñu thâo pơmin rai kơ tơlơi ră ruai, akhan glăi hri rơgơi kah hăng anun. Tơlơi gơñu akhan glăi tum teč djơp mơta tơlơi hơmâo bruă mă tơlơi hơdip mwoda samơ̆ akhan hăng tơlơi pơtưh rơrăk ba mơtam. Jai kâo prong kâo hor biă mă dưi hơdip amăng anih anom hơmâo gru grua hiam mơ̆ng tơlơi akhan hri”.

Mơnuih kơhnăk gru đưm Y Wôn Knŭl ăt kah hăng lu mơnuih kơhnăk gru đưm pơkŏn mơ̆n amăng djop plơi pla ƀôn lan amăng kual Dap Kơdư dưi tŭ mă hơjai djă pioh ia rơgơi ană mơnuih mơnam amăng tơlơi boh pia ră ruai kơtuai akhan mơ̆ng ană plơi pla djơh hăng anai.

Kiăng thâo hluh tong ten anŏ phara tơlơi akhan hri kual Dap Kơdư hăng lu tơlơi hri amăng rŏng lŏn tơnah tơbiă rai mơ̆ng thâo djă pioh čih glăi amăng hơdrôm hră samơ̆ kual Dap Kơdư lĕ kơnong djă pioh amăng gru grua tơlơi akhan glăi mơ̆ng pô nao hlâo, pô tơdơi hmư̆ hăng hrăm tui djă pioh, tui hluai mơnuih thâo djă tơngia hăng tañ hla tui, jing djă pioh amăng dlô akŏ tơlơi pơmin kơ pô hlơi rơgơi đôč laih anun pơdah glăi kơ ană plơi pla hmư̆.

Rĭm djuai ania, tơlơi hri hơmâo anăn phara soh, djuai ania Êđê lăi khan, Jarai iâu lĕ Hri, Bơnông lăi Ot Ndrông ƀudah Bahnar lăi Hơmon. Khă hnun, tơlơi djơ̆ hrŏm ñu lĕ, akhan anai pơtưh hăng adoh rah. Tơlơi adoh anai akhan glăi sa tơlơi ră ruai đưm đă adih, hơmâo tơlơi bơblah, pơsua rơkơi bơnai dra hiam ƀudah tơlơi kơtang mơ̆ng ƀing tơdăm  đah rơkơi pơgang plơi pla, sang anŏ ană bơnai. Ră ruai hăng bơni glăi kơ pô dra hiam hloh, ƀudah bơni kơ tơdăm prong phĭ đĭ hơtai, pran kơtang pơgang plơi pla, pơkơdong glăi hăng yang sat hlô mơnong kơtang ƀrưh hmiah ngă kơ mơnuih mơnam. Mơnuih ngă gru amăng tơlơi hri, akhan đưm ƀu djơ̆ pơ ala kơ hơjăn pô hlơi ôh, ñu dŏ pơdah thâo tơlơi kơdrưh, kơnuih hiam hnơ̆ng pơkă kơ ană mơnuih kiăng tui hrăm, pơ ala kơ ƀing kơhnâo rơgơi hơkrŭ kơ tơlơi hiam, bruă mă djơ̆ phiăn, găl kơđi, hơmâo tơlơi pơmin hiam hloh. Kơiăng nai tha prin, nai prin tha Tuyết Nhung Ƀuôn Krông, Sang hră gưl prong Đại học Tây Nguyên brơi thâo:

Rĭm kơ sa tơlơi akhan hri ră ruai glăi sa tơlơi hơmâo pơdjơ̆ nao sa bruă mă yom. Hơmâo tơlơi akhan đơ đa ră ruai glăi tơlơi blah wang, pơlir djop djuai ania, phung wang. Hơmâo tơlơi akhan pơdjơ̆ nao tơlơi pơdŏ  rơkơi bơnai ung mô̆, sang anŏ, tơlơi phiăn pơkă kơ ană plơi pla thâo hluh anŏ hiam, djơ̆ găl kiăng pơtô lăi kơ bruă triăng ngă hmua pla pơjing. Hơmâo tơlơi akhan lăi nao kơ tơlơi thâo pơpŭ hŭi kơ yang rơbang, pơpŭ kơ atâo ơi yă đưm đă. Boh nik ñu amăng anun pơƀuh brơi kơ ta hmư̆ rup rap hiam phara tloh noh ñu pơdjơ̆ nao tơlơi hơdip mơda, dŏ dong ƀong huă mơ̆ng mơnuih mơnam djop djuai ania amăng kual Dap Kơdư”.

Amăng tơlơi hơdip, tơlơi akhan hri hơmâo adôh akhan amăng mơmŏt mlăm lơm amăng sang anŏ hơmâo tơlơi ngui ngor, ngă yang, mơyut jôk, pơdô̆ rơkơi bơnai, abih bang mơnuih pơtum pơƀut jum dar apur dŏ hmư̆. Mơnuih akhan hri amra đok ruai kơtuai akhan rơnang rơyư̆, čung ba mơnuih hmư̆ ƀơƀrư̆ pok rai lu tơlơi mơ-ak. Tui hluai pran jua kơ pô akhan hăng tơlơi akhan anun, pô akhan đa pơplih đok đĭ trun phara, đa ngă đok đah kơmơi, đa ngă đok đah rơkơi, đa ngă đok rơhung atâo, đa đok yang rơbang. Amăng pran jua pô akhan lêng kơ mut hrŏm jing mơnuih amăng hơdôm tơlơi akhan anun, kar hăng mut nao anih dŏ hơdip phara hăng rĭm wŏt akhan lĕ rĭm wŏt ngă đĭ amăng pran jua. Tui anun, hơdôm tơlơi akhan hri juăt akhan abih sa mlăm, đa hơmâo tơlơi akhan hơdôm mlăm, đa sui ha wŏt hrơi tơjuh mơtăm.

Tơlơi akhan hri juăt akhan lok nao lok rai amăng lu črăn. Bruă lok nao lok rai kiăng ngă kơ mơnuih dŏ hmư̆ hluh rơđah hăng hơdor na nao, ƀơƀrư̆ amra ƀuh hơdôm anŏ hiam mơng boh pơhiăp, hluh rơđah kơ boh tơhnal hăng ƀơƀrư̆ amra dưi akhan tui. Bruă lok nao lok rai ăt kiăng pơtô glăi rơnuk tơdơi dong. Mơnuih kơhnâo kơhnăl Y Wang Hwing, dŏ amăng ƀuôn Triă, să Ea Tul brơi thâo:

“Kâo hok mơ-ak biă mă lơm tơlơi črâo trun mơng Kơnuk kơna kơ hơdôm bruă pơtô glăi, pok anih pơtô hrăm akhan hri, atông čing, hrăm tơlơi pơtưh. Ăt čang rơmang djop rơnuk mơng anai pơ anăp amra gir run djă pioh hơdôm tơlơi akhan hri, tơlơi pơtưh brơi kơ djop, kiăng hơmâo dong lu mơnuih thâo kơ gru grua yôm phara mơng djuai ania pô”.

Amăng tơlơi akhan hri hơmâo tơlơi pơtưh, tơlơi pơkhă nao rai, yua hơdôm boh pia phara hluai tui hơdôm anih akhan hăng pô akhan hơdor. Bing gơñu yua hơdôm tơlơi pơhmutu, gơnam pơ ala brơi, tơlơi pơkôl pơkă kiăng pơƀuh rơđah kơnuih, tơlơi thâo thăi, ba glăi tơlơi yôm phara amăng hơdôm tơlơi akhan hri, ngă kơ mơnuih hmư̆ kar hăng glăk hơdôm hrŏm ƀing mơnuih gơñu pơ ala brơi. Mơnuih kơsem min gru grua đưm Linh Nga Niê Kđăm brơi thâo, tui tơlơi pơčeh yôm phara mơng mơnuih kơhnâo kơhnăk jing hơmâo lu tơlơi akhan dŏ djă pioh na nao amăng ană plơi pla.

“Tơlơi akhan hri ƀơi kual Dap kơdư lĕ gru grua yôm biă mă, hơmâo anŏ phara hăng pơƀuh djop mơta. Anai lĕ hơdôm tơlơi akhan hăng boh pia hơmâo djop mơta tơlơi, anai lĕ gru grua djă pioh glăi tui tơlơi akhan jing anŏ yôm phara mơng mơnuih dŏ hơdip ƀơi kual Dap kơdư, ba glăi tơlơi hiam klă, tơlơi yôm amăng tơlơi akhan hri, tơlơi pơtưh, tơlơi pơčeh phrâo mơng ơi yă pioh glăi”.

Ƀing kơhnâo kơhnăk thâo akhan hri lĕ ƀing mơnuih dŏ djă pioh, pơgôp pơƀuh glăi hơdôm tơlơi yôm gah bơngăt jua mơng mơnuih ƀơi kual Dap kơdư. Laih dong hăng pran thâo djă pioh, ƀing kơhnâo kơhnăk kiăng hluh rơđah tơlơi phiăn, hơmâo tơlơi găn rơgao phrâo pơdah amăng hơdôm tơlơi akhan jê̆ giăm ană plơi pla hloh. Yua tơlơi lăi nao phun amăng tơlơi akhan hri lĕ ƀing mơnuih prong kơtang, ƀing sông kơtang, kơhnâo kơhnăk mơng djuai ania, anai lĕ tơlơi pơ-ư ang mơng plơi pla ala ƀon hăng hơmâo mơnuih ƀôn sang pơpŭ bơni. Anai lĕ Dăm San, Dăm Yi, Dăm Bhu, Dăm Bha, Dăm Noi, Buh Klông, Tiông, Jông Jŭ…Rĭm tơlơi akhan pơlir hăng tơlơi hơdip ană plơi pla, pơƀuh brơi ha bơnah tơlơi hơdip mơda mơnuih ƀôn sang ƀơi kual Dap kơdư, mơng ană mơnuih, glai čư̆, truh pơ yang rơbang, gru grua…

Djă pioh djop mơta tơlơi yôm gru grua yua anun tơlơi akhan hri kual Dap kơdư hơmâo boh tơhnal hăng hơmâo lu biă mă. Tui lăi pơthâo mơng Anom bruă boh thâo mơnuih mơnam Việt Nam, Akŏ bruă hơduah ĕp, pơtum pơƀut, djă pioh, pơblang hăng čoh hơdrôm hră tơlơi akhan kual Dap kơdư ngă tui amăng rơwang thun 2001-2008 hơmâo pơtum pơƀut rơbêh 800 tơlơi akhan hăng giăm 5.700 ƀăng hrĭp mă đok akhan, rĭm boh ƀăng glông 90 mơnit. Hrŏm hăng anun, ăt hơmâo lu tơlơi akhan hri aka ƀu ĕp glăi, čih pioh glăi abih. Mơng thun 2014, tơlơi akhan hri kual Dap kơdư hơmâo Ding jum gru grua, bơrơguăt drơi jăn hăng tuai čuă ngui ba amăng hră djă pioh gru grua gah bơngăt dêh čar. Ră anai, lu plơi pla ƀơi kual Dap kơdư glăk hơmâo lu hơdră bruă kiăng djă pioh, tŏ tui gru grua yôm phara anai. Hơdôm tơlơi gir run anun mơng ƀon lan amra pơgôp amăng bruă djă pioh hăng ngă lar hyu hơdôm boh pia đưm hlâo anai amăng tơlơi hơdip phrâo ră anai.