Hrơi mông mơ-ak mơ-ai dik dak mơ̆ng Ngui tuah song mă pri A Sanh hăng Jơnum ngui atông čing să Ia Grai, tơring čar Gia Lai pơhưč lu mơnuih ƀôn sang djŏp djuai ania hăng ƀing tuai nao lăng, pơsur, pah tơngan dok dor. Hrŏm hăng grup tuah song, rơbêh 1.000 čô kơhnâo mơ̆ng 13 grup čung, 14 grup suang mơ̆ng hơdôm boh să amăng Gia Lai, pơƀuh lu tơlơi atông čing, ayun suang mơ-ak biă mă. Mơnuih kơhnâo gru đưm Rơ Chăm Tih mơ̆ng plơi Jut 1, să Ia Sao, tơring čar Gia Lai lăi: “Kâo hok kơdok biă mă, gơmơi hơmâo pĕ goong atông brô̆ brơi neh met wa hmư̆, kiăng gơñu thâo goong brô̆ mơ̆ng djuai ania ta. Gơmơi pơƀuh hyu kiăng arăng nao lăng, ngui tom, pơbưp nao rai. Ƀing tuai mơ̆ng ataih hai ăt pioh mông rai ngui tom mơn”.

Jơnum ngui atông čing hăng ngui tuah song ƀơi ia krông Pô Cô hơmâo tơring čar Gia Lai pơphun rim thun či djă pioh, răk lui anŏ hiam gru đưm djŏp djuai ania. Nao ngui, ƀing tuai ƀu kơnong sem lăng pel ĕp gru hiam phara mơ̆ng čing hơgor, tơlơi suang đôč ôh ăt thâo anih čuă ngui hmư̆ hing kah hăng: Plơi mă akan, Drai ia Thác Mơ, Tơdrun ia A Sanh, Anih gru đưm blah dưi Čư̆ Nghé…

Hăng neh met wa Jarai, čing hơgor jing djuai goong brô̆ ƀu dưi kơƀah ôh amăng tơlơi hơdip, ngui ngor ngă yang. Amăng anun, ngă yang huă asơi hle juăt pơphun rơnuč thun, lơm puih bơyan pơdai kơtor.

“Ơ Yang, hrơi anai kâo djă ba mơnŭ prong bui prong, iâu yang glăi pơ anai ƀong huă mơñum tơpai, lăng ba ană plơi pla hiam drơi hiam jăn, rơnuk rơnua yâo mơ-ak, huăi lung lup pơkup pơđang, bơwih ƀong đĭ kyar. Ơ yang sang Rung, yang čư̆ yang ia, iâu ƀing gih rai lăng, ƀong bui, ƀong mơnŭ, lăng ba ană plơi rơnuk rơnua, trơi pơđao yao mơ-ak”.

Gơnam ngăyang hơmâo asơi koč, mơnŭ ŏm, sa pŏ pơdai hle, sa čeh tơpai. Ƀơi anŏ ñu hơmâo sa drơi bui, sa drơi mơnŭ hai či ngă yang.

Tơdơi kơ phai yang, ƀing tơdăm dra amăng plơi atông čing, aỵun suang djom rơnang, yong tơkai hơdai tơngan hrŏm hrŏm, mơñum tơpai ƀong mơnŏng. Amai Rahlan H’Tiết, dŏ pơ să Ia Dơk, tơring čar Gia Lai, glăk dŏ anung asơi koč (asơi brŏm đing) tơsă rơmuan bâo phu, ñu tlao yôp lăi: “Anai jing tal blung a mơn kâo nao lăng ngă yang huă asơi hle mơ̆ng djuai ania Jarai, kâo mơ-ak bia mă yua thâo hluh tui gru hiam phara mơ̆ng djuai ania gơmơi. Mơ̆ng anai abih bang thâo khăp ƀu-eng hloh, gum pơgôp hloh”.

Ƀing dra Jarai buh eng ao Jarai, apăn tơngan jum dar či suang, tơkai ƀing ñu hơyak yong đĭ plĕ trun rơnang, djơ̆ hrŏm, kiăo tui yŭ čing. Hok mơak hăng hrơi ngui anai, adơi Siu Điệp lăi: “Kâo mơ-ak biă lơ̆m hơmâo mut suang tom, hơmâo bưp adơi amai anong wa, laih anun thâo hluh tui gru grua hiam mơ̆ng djuai ania gơmơi”.

Tha plơi Siu Jo, plơi Ó, să Ia Pia, tơring čar Gia Lai brơi thâo, ngă yang huă asơi hle mơ̆ng djuai ania Jarai hơmâo mơ̆ng đưm hlâo laih, jing hrơi či bơbă tui tơlơi gum pơgôp khăp ƀu-eng tơdơi kơ sa thun mă bruă glêh glar: “Tơlơi ngă yang anai yom biă hăng djuai ania Jarai. Neh met wa hlơi hlơi leng kơ mơ-ak soh, mơak kơ bơyan pơdai kơtor hơmâo ƀong hơmâo huă. Lơ̆m ngă yang, plơi hơmâo grup atông čing atông ngui mơ-ak. Anai jing hrơi kiăng thâo hluh tui gru grua đưm, djă pioh pơtrut tui gru đưm. Ƀơi mông ngă yang, neh met wa ƀu thâo kơbah ôh čing, hơgor, arăng atông čing  ring hơgor, suang mơ-ak biă mă, gum djă pioh gru grua hiam đưm hlâo”.

Ta dưi lăi, čing hơgor jing bơngăt jua amăng hơdôm tơlơi ngui ngor đưm mơ̆ng djuai ania Jarai ƀơi Gia Lai. Ơi Kpă Choé, dŏ pơ să Phú Thiện  - anih hơmâo Plơi gru đưm gưl dêh čar Plei Ơi hmư̆ hing hăng tơlơi akhan Pơtao Apui, brơi thâo: "Rim thun pơ anai juăt ngă yang Pơtao Apui. Lơ̆m anun, jua čing yơh ngă brơi ană mơnuih ta jê̆ giăm hăng yang rơbang, pơlir ană plơi pla, pơhưč ƀing tuai: “Čing hơgor dŏ hơdip hrŏm hăng tơlơi hơdip mơ̆ng Jarai hơbai gơmơi, kar hăng mơnŏng ƀong huă ƀu dưi kơƀah ôh amăng tơlơi hơdip, anun yơh gơmơi pơpŭ, lăng yom biă mă. Jua čing mơñi tơ-oa amăng hrơi ngă yang pơtrum kơbao ƀudah amăng hrơi djai rơngiă…jing tơlơi pơ-ư pơ-ang biă mă hăng djuai ania Jarai ƀing gơmơi”.

Tha plơi Ksor Chuel, dŏ pơ să Ia Rbol, tơring čar Gia Lai lăi, tơlơi ngui ngor ngă yang mơ̆ng đưm mơ̆ng djuai ania Jarai ƀu thâo rơngiă jua čing, jua hơgor wơ̆t hăng goong brô̆ ôh: “Gru grua ngă mơ-ak amăng tơlơi hơdip mơda, pơhmutu pĕ goong atông brô̆, atông čing,ayun suang, atông đing t’rưng, uă kơni kiăng djă pioh hăng pơtrut tui. Gru grua bơngăt jua djuai ania Jarai mơ̆ng đưm ƀu kơnong hơmâo čing đôč ôh, ăt hơmâo lu goong brô̆ pơkŏn dong kah hăng: Kơni, goong, t’rưng, đing pơng. Čing hai hơmâo 3,4 mơta mơn kah hăng čing ñâm, čing či pơtrum kơbao, čing Lao. Hơmâo kơnuk kơna lăng ba, djru pơtrut tui, rŭ glăi, ƀing gơmơi mơ-ak biă yơh”.

Kiăng djă pioh hăng tŏ tui gru grua čing hơgor ƀơi kual Dap kơdư, rĭm thun, tơring čar Gia Lai pơphun lu tơlơi ngui ngor pơprong anun lĕ “Rơwang hrơi tơjuh gru grua-tuai čuă ngui”, “Hrơi ngui gru grua djop djuai anai ƀiă”, “Jơnum ngui atông čing”, “Nao hmư̆ jua čing hơgor rơwang rơwang hrơi tơjuh”…Hrŏm hăng anun, gơnong bruă bơdjơ̆ nao pơphun lu anih pơtô hrăm atông čing brơi ƀing hlăk ai, ba pơtô atông čing amăng sang hră, hơkrŭ glăi lu tơlơi ngă yang sô hơđăp….

Mơnŏt rơnuč rơwang hrơi tơjuh, amăng lan sang gru grua plơi Blang 3, să Ia Hrung, Gia Lai, hmư̆ dik dak jua čing hơgor. Anai lĕ anih pơtô hrăm atông čing hơgor, ayung suang yua mơnuih rơgơi kơhnâo Puih Dup pok brơi ƀing hlăk ai djuai ania Jarai. Mut hrŏm hrăm ayun suang hrŏm hăng grup čing hơgor plơi Plang 3, amin Puih Hlao brơi thâo:“Kâo hok mơ-ak biă mă lơm nao hrăm suang, hrăm atông čing yua nai Puih Dup pơtô brơi. Mơng anun, djru brơi ƀing gơmơi hluh rơđah gru grua djuai ania pô. Kâo pơpŭ bơni kơ nai hăng pơ-ư ang kơ gru grua yôm phara mơng djuai ania pô”.

Bơ amon Siu Ting ăt pơ-ư ang biă nă mơn yua hơmâo amĭ ama pơanăn tui sa boh gông brô̆ djuai ania pô. Ñu lăi:“Grup atông čing gơmơi hơmâo ƀing gơyut gơyâo mơng thun tơkeng 2008 truh 2011. Đah kơmơi hơmâo 7 čô, đah rơkơi hơmâo 5 čô. Grup hơmâo nao ngui atông phrâo anai hloh lĕ pơ tơdron lăk Đại Đoàn Kết (Pleiku), nao atông ataih hloh lĕ pơ Quảng Ngãi, Quảng Trị. Ƀing gơmơi lăi pơthâo čing hơgor djuai ania pô hăng črâo brơi arăng atông dong. Kâo hok mơ-ak biă mă hăng pơ-ư ang kơ gru grua djuai ania pô”.

Grup čing hlăk ai plơi Blang 3, să Ia Hrung hơmâo akŏ pơjing thun 2021 hăng rơbêh 40 čô mơnuih. Grup ƀu djơ̆ kơnong atông amăng hrơi ngui ngor amăng ƀon lan đôč ôh mơ̆ ăt mut hrŏm nao atông amăng hơdôm hrơi ngui ngor pơprong dong. Sit biă ñu, phrâo anai mơnuih kơhnâo Puih Dup hrŏm hăng ƀing čơđai atông čing amăng hrơi pơdă prưng tơlơi dưi lŏn ia ƀrô tal hơdor glăi 80 thun akŏ pơjing kơnuk kơna lơ 2/9 pơphun ƀơi plơi prong jưh jom Hà Nội. Mơnuih kơhnâo kơhnăk Puih Dup brơi thâo:“Čing hơgor mơng djuai ania Jarai gơmơi hơmâo tŏ tui mă pô, ƀu brơi rơngiă hĭ ôh gru grua yôm phara mơng djuai ania. Kâo amra gir run pơtô brơi, ngă hiưm pă ƀing čơđai hor hrăm. Ƀing čơđai gir kơtir kiăo tui hrăm kâo ăt hok mơ-ak mơn; đa blan anai ƀu ƀuh, blan tơdơi amra kiăo tui hrăm”.

Hăng tơlơi gir run abih pran jua mơng ƀing kơhnâo kơhnăk, hơdôm gru grua yôm phara mơng djuai ania Jarai glăk ƀơƀrư̆ hơkrŭ glăi, tŏ tui hăng jing tơlơi hơđŏm glăi pơhưč tuai čuă ngui amăng lŏn ia hăng tač rơngiao nao pơ Gia Lai. Thun 2023, mơnuih kơhnâo kơhnăk Puih Dup hơmâo hrŏm hăng ƀing kơhnâo kơhnăk mơng tơring čar Gia Lai mut hrŏm tơlơi ngui Sori jar kmar Jeonju-Hàn Quốc. Amăng 14 čô mơnuih nao pơ Hàn Quốc atông čing hăng pĕ gông atông brô̆ djuai ania hơmâo Rcom Bus, 21 thun, dŏ amăng Pleiku Roh, phường Pleiku lĕ mơnuih čơđai hloh. Rčom Bus lăi:“Grup djă ba gru grua djuai ania lăi pơthâo brơi gơyut gơyâo amăng jar kmar thâo, lăi pơthâo anŏ hiam mơng mơnuih djuai ania kual Dap kơdư, mơng ană mơnuih Việt Nam dong. Tal anai mut hrŏm jơlan hơdră pơ tač rơngiao, jơlan hơdră prong tui anai, kâo hok mơ-ak biă mă hăng pơ-ư ang gru grua djuai ania pô”.

Mơng hơdôm anih pơtô hrăm ƀơi lan sang gru grua truh pơ hơdôm anih ngui atông pơprong amăng lŏn ia hăng tač rơngiao, jua čing hơgor mơng mơnuih djuai ania Jarai glăk bang hyu tui kru tơkai ƀing kơhnâo kơhnăk, ƀing hlăk ai. Tơlơi gir run mơng ƀing kơhnâo hrŏm hăng pran hor mơng ƀing hlăk ai hơmâo pơgôp ngă bơngač gru grua čing hơgor kual Dap kơdư amăng tơlơi hơdip ră anai. Anai ăt lĕ tơlơi tŏ tui pơ-ư ang biă mă, kiăng jua čing hơgor hmư̆ bang na nao ƀơi kual Dap kơdư hăng bang hyu amăng pran jua gơyut gơyâo jar kmar.