Ba ƀing gơmơi pơwŏt glăi pơ čroh ia Dak Kar, să Quảng Tín, tơring čar Lâm Đồng, mơnuih kơhnâo kơhnăk Điểu Đum dŏ amăng ƀon Bu Bir hok mơ-ak brơi thâo: Anai lĕ anih mơnuih djuai ania M’nông ĕp ƀuh gông pơtâo blung a. Ñu pơ-ư ang bơră rai glăi hơdôm “boh pơtâo atông mơñi” mơng mơnuih djuai ania M’nông.

“Mơng đưm hlâo, amăng hơdôm hrơi ngui mơ-ak, hơdôm hrơi ngui pơprong anun lĕ đĭ dŏ sang phrâo, huă asơi hle hăng hơdôm tơlơi ngă yang brơi ană mơnuih, mơnuih djuai ania M’nông juăt atông gông pơtâo. Gông pơtâo lĕ gông brô̆ sui mơng đưm hlâo, yua amăng hơdôm hrơi ngui ngor amăng plơi pla, atông hmư̆ mơ-ak biă mă. Er mơñi mơng gông pơtâo hmư̆ djăl, bang hyu djop plơi pla, hlơi hlơi lêng kơ dưi hmư̆. Atông gông pơtâo ăt kar kăi hăng atông čing mơn”.

Gông pơtâo Dak Kar mơ̆ mơnuih kơhnâo Điểu Đum lăi nao ră anai glăk pơdă prưng ƀơi Sang pơdă prưng Er mơñi (Sang djă pioh gơnam sô hơđăp tơring čar Lâm Đồng). Yă Chu Thị Nga-mơnuih ba hyu lăng amăng sang pơdă prưng er mơñi lăi pơthâo brơi kơ tuai čuă ngui: Anih pơdă prưng hơmâo pơčlah jing 7 mơta gơnam phara, hăng tơlơi yôm phara mơng er mơñi mơng gơnam pơkra rai, hơmâo: er mơñi mơng boh pơtâo, mơng angĭn, mơng apui, jua mơñi mơng ia, mơng kyâo, mơng apui bơngač hăng mơng ană mơnuih.

“Anai lĕ anih djă pioh er mơñi mơng boh pơtâo. Anai lĕ ring gông pơtâo Dak Kar hơmâo ĕp ƀuh blan 6/1993 ƀơi să Quảng Tín, tơring glông Dak R’lấp (Dak Nông hơđăp). Ñu hơmâo 3 boh pơtâo tui anai, tui tơlơi djuai ania M’nông lĕ T’ru, T’rơ hăng Tê (pơblang glăi jing Ama, amĭ hăng ană). Tui ƀing kơsem min, gông pơtâo anai yua ană mơnuih pơkra rai, sui mơng rơnuk thun tal I  đưm hlâo. Bơ anai lĕ gông pơtâo Dak Sơn phrâo hơmâo Khua dêh čar tŭ yap lĕ gơnam yôm dêh čar amăng blan 12/2024”.

Gơnam yôm dêh čar - Gông pơtâo Dak Sơn-hơmâo ĕp ƀuh rơbêh 10 thun hlâo adih, ƀơi să Nam Xuân, tơring glông Krông Nô, tơring čar Dak Nông hơđăp(ră anai lĕ să Dak Săk, tơring čar Lâm Đồng). Gông pơtâo hơmâo 16 boh pơtâo, anai lĕ gơnam yôm phrâo ĕp ƀuh, djă pioh gru grua đưm hlâo. Kơ-iăng nai tha prin-nai prin tha Bùi Văn Liêm, kơ-iăng Khua khul ĕp gơnam sô hơđăp Việt Nam, Ding kơna Khul gru grua dêh čar pơsit tong, gông pơtâo Dak Sơn lĕ gông brô sui mơng đưm hlâo, pơƀuh glăi tơlơi hơdip gru grua hiam klă mơng ană mơnuih dŏ hơdip ƀơi anai, pơsit tong phun akha yôm phara mơng kual lŏn Dap kơdư.

“Gông pơtô Dak Sơn lĕ gơnam yôm dêh čar, sa amăng hơdôm gơnam yôm phara mơng Dak Nông hơđăp, Lâm Đồng ră anai. Gông pơtâo lăng hiam biă mă mơng ruah pơtâo truh pơ bruă pơkra pơjing hăng tơlơi thâo thăi mơng tơngan mơnuih đưm hlâo amăng bruă uă, boh. Kâo rơkâo Jơnum min mơnuih ƀôn sang tơring čar, gơnong bruă gru grua, bơrơguăt drơi jăn hăng tuai čuă ngui tơring čar Lâm Đồng pok pơhai hơdôm hơdră tŭ yua ƀiă dong amăng bruă wai lăng, djă pioh, tŏ tui anŏ yôm mơng gru grua gơnam sô hơđăp dêh čar gông pơtâo Dak Sơn”.

Lơm nao ĕp lăng kual amăng rơ-ưng rŏng lŏn tơnah UNESCO Dak Nông- “Anih phun mơng lu er mơñi hmư̆ mơ-ak”, hơmâo sang pơdă prưng gông pơtâo ƀơi ƀon Dak R’Moan, phương Nam Gia Nghĩa, tơring čar Lâm Đồng. Ƀơi anai, hơmâo 57 djuai gông brô̆ mơng djop djuai ania amăng rŏng lŏn tơnah, amăng anun gông pơtâo, čing hơgor hăng lu djuai gông brô gru grua mơng djuai ania M’nông. Mơnuih kơhnâo Y Kri, dŏ amăng ƀon Jun Juh, să Đức Lập, tơring čar Dak Nông, pơ-ư ang: čing hơgor lĕ gông brô̆ phun amăng djop tơlơi ngui ngor, pơlir jê̆ giăm amăng tơlơi ngui ngor ngă yang rơbang, kiăng pơdah tơlơi hok mơ-ak, tơlơi hning rơngô̆t amăng tơlơi hơdip mơda.

“Jua čing hơgor kar hăng ram hyu amăng kơtăk drah lah. Jua čing kar hăng bơngăt jua kâo pô yơh. Lơm hmư̆ jua čing pơ hơpă kâo amra tui nao kiăng mut hrŏm jua čing hơgor mơtăm. Đưm hlâo hơmâo lu tơlơi ngui ngor. Rĭm wŏt pơđut hĭ sa thun ngă hmua lêng kơ pơphun lu tơlơi ngă yang anun lĕ: ngă yang tơdơi kơ tơjŭ pơdai, hơpuă pơdai, huă asơi hle…lêng kơ pơphun ngui ngor. Kiăng kơnong sa drơi mơnŭ, čeh tơpai, amra hơmâo abih bang mơnuih pơtum pơƀut glăi atông čing, adôh suang ha mlăm mơtăm. Kơnong kơ hmư̆ jua čing ngă mơ-ak yơh, amăng pran jua hur har biă mă”.

Hơdôm thun giăm anai, anom bruă gru grua tơring čar Lâm Đồng lăng ba biă kơ bruă răk rem gru grua gơnam yom djŏp djuai ania ƀiă, ngă pơhưč brơi anih čuă ngui đang bơnga čư̆ boh pơtâo UNESCO Dak Nông. Amăng anun hơmâo bruă pơphun glăi tơlơi ngă yang, tơlơi phiăn đưm mơ̆ng djuai ania M’nông kah hăng: ngă yang pơtruh adơi ayong adơi amai, ngă ană mem, ngă yang suaih pral, yang pơdai, huă asơi hle, ngă yang hơduah ia hơjan, ngă yang hlă gong drai ngă yang pơdai...Hơdôm tơlơi ngă yang anai pơjing rai anih ngui ngor adoh suang đưm, râu mơdưh gru grua ia iŏm hiam hloh mơ̆ng “plơi pla hmư̆ hing yŭ goong brô̆ mơ-ak”.

Amăng hrơi mông nao čuă lăng Đang bơnga čư̆ boh pơtâo UNESCO Dak Nông, ƀing tuai amra hơmâo sem lăng lu tơlơi ngui ngor mơ̆ng djŏp djuai ania ƀiă pơ anai, amăng anun hơmâo tơlơi ngui Tăm Blang M’prang Bon (ngă yang bư̆ war pla kyâo) mơ̆ng djuai ania M’nông, hơmâo amăng anăn Gru grua bơngăt jua gưl dêh čar.

“Ơ yang pơdai, yang čư̆, yang ia glăi pơ anai, hrơi dong ƀong mơnŏng kơbao, hrơi tlam ƀong mơnŏng bui, mơmot bơbrui mơñum tơpai čeh, mơak pơdai hơmâo asar, kơtor hơmâo pơjeh. Ƀong asơi hle hăng mơnŏng mơnŭ, ơ yang lăng ba hmua pơdai plơi gơmơi hŏ, ngă brơi pơdai mơboh jor kơtor mơboh lu; puh đuăi tơkuih prŏ hlo mơnŏng ƀong pơdai, iâu yang lăng ba ană plơi hiam drơi hiam jăn, yâo mơ-ak, yang čô̆!”.

Anun lĕ tơlơi phai amăng hrơi ngui ngor ngă yang mơ̆ng djuai ania M’nông hơmâo ngă ƀơi să Nâm Nung, tơring čar Lâm Đồng. Bruă anai yua Khul wai lăng Đang bơnga čư̆ boh pơtâo UNESCO Dak Nông pơphun, kiăng răk lui hăng pơƀuh hyu gơnam yom gru grua hiam mơ̆ng djuai ania M’Nông amăng bruă ba hyu tuai čuă ngui hơmâo anăn “Tơlơi adoh yom mơ̆ng ia hăng apui”. Tha plơi Y Xuyên jing mơnuih kơhnâo boh thâo đưm ƀơi să Nâm Nung ol kơdol lơ̆m lăi nao tơlơi ngui đưm mơ̆ng djuai ania M’Nông hơmâo rŭ glăi:

“Gơmơi đưm adih ƀong huă mơñum tơpai asơi amăng plơi pla. Hmư̆ jua čing lĕ neh met wa thâo hơmâo tơlơi ngui prong yơh, jing nao mă pô, ngui ngor ƀong mơñum hrŏm mơtăm yơh. Anun lĕ ngă yang pơpŭ thun tha  ƀudah đĭ sang phrâo, ngă yang pơdai, huă asơi hle...neh met wa mơ̆ng plơi anai plơi adih hmư̆ čing lĕ gơñu nao. Tơlơi hơdip ră anai kiăng djă pioh gru hiam mơ̆ng đưm. Anun yơh kiăng Ping gah hăng Kơnuk kơna lăng ba, djru prăk kăk, rŭ pơdong glăi, kiăng čing hơgor hăng tơlơi ngă yang bơyan pơdai kơtor, hơpuă yuă, tơlơi adoh djuai ania M’Nông huăi rơngiă hĭ. Khŏm djă pioh gru grua mơ̆ng ơi yă ta đưm”.

Amăng rơnuč thun, neh met wa M’nông juăt pơphun ngă yang huă asơi hle. Tơlơi ngă yang anai ƀu kơnong jing gru hiam phara gah yang rơbang, pơpŭ kơ bơngăt pơdai, bruă ngă hmua pla pơjing hăng tơlơi hơdip mơda neh wa đôč ôh mơ̆, ăt pơƀuh tơlơi gum pơgôp, hơdip rơnôm, čang rơmang sang anŏ rơnuk rơnua, plơi pla hơđong kjăp. Ơi Y Tiêng, dŏ pơ să Nâm Nung, tơring čar Lâm Đồng brơi thâo:

“Ngă yang pơdai, iâu bơngăt pơdai jing yom biă, jing hrơi ngui prong mơ̆ng ană plơi pla, kah hăng hrơi tê̆t rơnuk anai mơn. Tơdơi kơ iâu bơngăt pơdai glăi pơ sang, hơpuă pơdai tơsă blung a mơ̆ng hmua, ba glăi tŏp braih, tơnă asơi hle, iâu neh met wa rai ƀong. blung a lĕ ngă yang pơdai phrâo, giong anun lĕ ngă yang suaih pral, phrâo kông krah kơ ană tơčô amăng sang, prăp rơmet lui mơnŏng ƀong huă thơ̆ thă mơtăm yơh kah hăng asơi điơ̆, mơnŏng bui, tơpai...či pơyơr kơ yang rơbang”.

Kah hăng anun mŏn ƀon Pi Nao, să Nhân Cơ, tơring čar Lâm Đồng ăt jing sa amăng hơdôm anih tuai čuă ngui amăng kual plơi pla dŏ amăng anih lăi đang bơnga ĕp lăng amăng gŭ lŏn tơnah UNESCO Dak Nông. Kơnong hmư̆ jua čing “Čơkă tuai” ik ăk kơdok kơdor, hrŏm hăng er tơlơi adoh laih anun ayun suang lăng mơak biă mă, abih bang khul atông čing, adoh suang amăng plơi pla pơƀuh brơi tơlơi mơak, pran jua thâo jum tuai hăng tơlơi yŭ ayun suang hơmâo mă hơjăn păn anŏ phara amăng kual anai. Ơi K’Bang Khua ƀon Pi Nao brơi thâo, ngă yang huă asơi jing tơlơi ngă yang yom biă mă mơ̆ng djuai ania Bơnôg dưi pơphun laih  hơpuă yuă pơdai giong.

“Ƀôn ƀing gơmơi pơphun ngă yang huă asơi hla, ngă yang pơdai phrâo kiăng pơƀuh glăi hơdôm ngui ngor gru grua đưm amăng plơi pla, tơlơi ngui ngor mơak mơ̆ng djuai ania. Amăng anun hơmâo tơlơi pơplông tăp pơdai, hroh braih, tơnă asơi hơbai anăm, mơñam bung bai rêu ro, atông čing, suang mơak, mơñam mrai, mơñum tơpai čeh, adoh đưm hăng akhan hri. Pơphun ngă yang iâu bơngăt pơdai, huă asơi hle pioh kơ rơnuk ană tơčô mô yâo thâo krăn rơnoh yom gru grua đưm djuai ania, ơi yă amĭ ama pioh glăi, khom thâo pơpŭ, thâo djă pioh hơgĕt rơnoh yom gru grua hiam mơ̆ng djuai ania Bơnông ta pô”.

Yă Lê Thị Hồng An, Kơ-iăng khua hơđăp Khul wai lăng đang bơnga gŭ lŏn rŏng lŏn tơnah UNESCO Dak Nông, lăi pơtong: Tơlơi ngă rai hơmâo anŏ phara mơ̆ng đang bơnga gŭ lŏn, kual lŏn anih hyu ngui ĕp lăng amăng rơ-ưng čư̆ gŭ lŏn anai hơmâo tơlơi hiam phara biă mă laih anun djă pioh bơngăt jua gru grua đưm. Dưi pơ anăn lĕ “Anih anom hơmâo jua mơñi mơ̆ng lŏn tơnah” kual lŏn anai pơƀut lu mơta gru grua mơ̆ng 40 djuai ania kah hăng : Bơnông, Êđê, Mă, Yuăn, Tày, Nùng, Yao….abih bang pơjing rai sa anih anom gru grua hiam lu ia iom, hơdip hrŏm mơak klă, tơpă sit.

“Đang bơnga gŭ lŏn Dak Nông lĕ anih pơƀut 40 djuai ania dŏ hrŏm “Anih anom kơ jua mơñi er adoh” pơƀuh hlâo hloh lĕ, anŏ mơñi ñu hơmâo mă hơjăn amăng gŭ lŏn, mơ̆ng phun kyâo pơtâo, phun bơnga, hla rơ̆k tơ̆k, mơ̆ng jua ia rô amăng hnoh, ia rô mơ̆ng drai ƀudah jua mơñi bơtơpư̆ amăng tơlơi hơdip phrâo. Sa mơta dơ̆ng kah hăng asar pơjeh, aliăng phun, yom hloh anun lĕ jua mơñi yua kơ ană mơnuih pơjing rai. Amăng 40 djuai ania hơmâo 40 mơta tơlơi pơhiăp, đong adoh, er jua mơñi. Tơlơi hiam yom pơphăn hloh dơ̆ng, jua mơñi yua kơ ană mơnuih pơtơbiă rai, anun lĕ tơlơi adoh, er tơlơi mơñi mơ̆ng đưm, plơi pla, tơlơi adoh mơ̆ng mơnuih ƀôn sang, jua gông brô̆ mơ̆ng boh pơtâo, pơ-ô de ale djrao, kyâo pơtâo, tơl pĕ añăm tơdŭ hla añăm rơ̆k hai hơmâo jua mơñi soh. Pơ anai, Anih mơ̆ng jua mơñi er tơlơi adoh, rơngiao kwo 40 djuai ania, dŏ hơmâo bruă mă čơkă tuai hyu ngui, hơmâo pơƀut mơ̆ng 5 kual lŏn hăng 4 ia rơsĭ ƀơi lŏn tơnah ăt juăt glăi ngui, ĕp lăng, hơduah ĕp er tơlơi adoh đưm, gông brô̆ djuai ania ƀơi rŏng lŏn tơnah, pơjing rai mơta ra anăn anŏ hiam”./.