Bơyan ngui ngor thun anai, rơkâo neh met wa hăng ƀing gơyut nao čuă Grup atông čing đah kơmơi Bồ Liêng, să Đinh Văn - Lâm Hà, Lâm Đồng, pioh pran mơak hrŏm hrơi ngui ngor atông čing ring hơgor dik dak hăng anŏ hiam, anŏ rơmuăn, drơi jăn djuek ngă pơhưč mơ̆ng ƀing đah kơmơi K’Ho.

Grup atông čing đah kơmơi Bồ Liêng hơmâo akŏ pơdong mơ̆ng thun 2011, năng blung hơmâo 12 čô. Mơ̆ng tơlơi ngă pơhưč mơ̆ng gru grua atông čing, truh ră anai hơmâo laih 20 čô, hnưr thun mơ̆ng 20 truh giăm 50 thun; atông čing hăng djŏp djuai goong brô̆ pơkŏn, adoh suang hai hơmâo soh. Kơnong kơ atông čing, grup hơmâo atông rơguăt djŏp tơlơi čing kah hăng Gung me (čơkă tuai), Čing ting (Mơak blah dưi), Rơhrač (Puh đuăi čim)...hrŏm hăng tơlơi rơmuan, rơnang, hiam phara ngă pơhưč mơnuih lăng, jing phara biă hăng hơdôm grup đah rơkơi hlâo adih.

Amai Ka Phen, dŏ pơ ƀut plơi Bồ Liêng, hok mơak brơi thâo, atông čing jing tơlơi pơ-ư pơ-ang prong biă mơ̆ng grup yua dah gum pơgôp djă pioh hăng pơtrut tui gru atông čing mơ̆ng djuai ania K’Ho, amăng hrơi ngui ngor atông čing Dap Kơdư - Gru yom gah bơngăt jua mơ̆ng mơnuih mơnam. Thâo atông rơguăt tơlơi čing 6 gru đưm aka ƀu djŏp ôh, ƀing adơi amai hrăm thim čing 2. Čing 2 mơ̆ng djuai ania K’Ho kơnong kơ 2 čô đôč atông, hrŏm hăng goong brô̆ pơkŏn dong kah hăng kơm boăt (đing ayup 6 ƀĕ), đing krel kiăng yŭ mơñi mut hrŏm mơak hloh.

Amai Ka Phen brơi thâo dong: hlâo adih, djuai ania K’Ho pơmin, atông čing lĕ bruă ƀing đah rơkơi. ƀing đah kơmơi thâo atông čing hơmâo ană plơi lăng jing mơnuih kơtang, kjăp pran hrup hăng đah rơkơi. Yua hnun mơn lu adơi amai alah mơn či hrăm atông čing. Akŏ pơdong grup čing đah kơmơi jing sui biă kiăng adơi amai huăi hmư̆ arăng lăi hnun hnai, ngă tui tơlơi gơñu hor, ngă pơhưč pran jua kiăo tui rim jua čing.

Ră anai amai Ka Phen pơ-ư pơ-ang jing mơnuih djă jua čing “amĭ”  čing nao hlâo amăng 6 boh čing mơ̆ng djuai ania K’Ho:“Kâo čang rơmang rơnuk gơmơi ăt kah hăng ană tơčô tơdơi anai khŏm djă pioh gru grua mơ̆n ơi yă đưm anun lĕ čing. Ƀing ta jing rơnuk tơdơi, khŏm hơdor djă pioh pơtrut tui gru grua čing hơgor, kiăng gru grua anai dŏ djă pioh truh rơnuk tơdơi dong”.

Mơnuih kơhnâo gru đưm K’Bes, pô pơtô atông čing kơ grup đah kơmơi Bồ Liêng, brơi thâo: kiăng dưi atông rơguăt sa tơlơi čing lĕ tơlơi ƀu amuñ ôh, kiăng pioh mông pơtŏp kah mơ̆ng dưi. Tơlơi yom hloh lơ̆m atông čing lĕ thâo atông pơkhă djơ̆ yŭ mơñi mơ̆ng pô anai hăng pô adih, anun jing tơnap biă či hrăm mă hơdôm hrơi. Samơ̆ hăng ƀing đah kơmơi lĕ hơmâo anŏ gêh găl phara mơn či akŏ pơdong grup čing. Ơi K’Bes lăi:“Pơhmu hăng ƀing đah rơkơi lĕ adơi amai mơ̆ng tơkeng rai truh kơ dŏ rơkơi lĕ gơñu dŏ hơnong sa anih đôč, ƀu nao dŏ pơ plơi pơkŏn ôh, hơmâo bruă hơget kiăng lĕ gơñu nao mơtăm. anun jing pơƀut jing sa grup atông čing gêh găl biă. Grup čing đah kơmơi, pơtŏp rơguăt kah hăng grup atông čing đah rơkơi, ƀing ñu dong wŏ hrăm tañ hloh kơ ƀing đah rơkơi”.

Jing mơnuih akŏ pơdong grup atông čing Bồ Liêng, mơnuih kơhnâo K’Thế, Kơ-iăng khua Anom bruă gru grua bơrơguăt drơi jăn – pôr pơhing tơring glông Lâm Hà tơring čar Lâm Đồng (hơđăp) brơi thâo, mơ̆ng đưm hui đôč đah kơmơi thâo atông čing. Amăng hrơi ngui ngor prong, adơi amai hlơi thơ thâo atông čing lĕ arăng pơsur mơn kiăng atông hrŏm hăng đah rơkơi, huăi kŏm hơget ôh. Anŏ hiam mơ̆ng grup atông čing đah kơmơi lĕ gơñu rơ-un, rơnang hloh. Ƀing phrâo hrăm atông tơdah đah kơmơi lĕ gơñu rơ-un, djom rơnang biă, anun jing hơdor yŭ čing hmar hloh. Grup atông čing đah kơmơi gir hrăm biă, atông bơkơnar djŏp jua čing, grup gơñu hiam hloh pơhmu hăng grup atông čing đah rơkơi, buh eng ao mơñam jai hiam hloh. Ơi K’Thế brơi thâo dong: “Amăng hơdôm hrơi ngui ngor atông čing mơ̆ng tơring čar, mơ̆ng plơi pla amăng hơdôm thun giăm anai, gơmơi leng kơ pơkiăo nao grup đah kơmơi, gơñu đĭ atông hiam biă. Gơmơi prăp rơmet kiăo tui tơlơi jơnum ngui mơn, kah hăng pơdong gong drai, hơmâo čeh tơpai hăng hơtuk rơyă añăm, ƀing adơi amai prăp rơmet thâo rơgơi biă. Anun kiăng pơtô pơjuăt mơnuih atông čing lĕ đah kơmơi, mơ̆ng rơnuk anai truh rơnuk adih amăng plơi pla kah hăng grup atông čing ƀut plơi Bồ Liêng, ƀudah grup atông čing ƀon Sre Nhác jing bruă kiăng ngă či djă pioh gru grua atông čing”.

Hăng tơlơi khăp hăng gơgrong hăng gru grua djuai ania, grup atông čing đah kơmơi djuai ania K’Ho ƀơi ƀut plơi Bồ Liêng, să Đinh Văn – Lâm Hà, tơring čar Lâm Đồng, glăk ba glăi tơlơi hơdip phrâo kơ anih ngui ngor atông čing. Hrŏm hăng bruă pơphun na nao bruă jơnum ngui, tơlơi jơnum gru grua amăng plơi, ră anai grup čing đah kơmơi Bồ Liêng hrŏm hăng ơi mơnuih kơhnâo K’Thế jing grup nao hlâo pơdah pơƀuh gru grua djuai ania K’Ho ƀơi anih tuai ngui Lâm Hà. Tơlơi anai djru abih bang hơmâo hơdip hăng pran jua hor, djru brơi abih bang hơmâo prăk. Bruă mă mơ̆g grup đah kơmơi Bồ Liêg ƀu kơnong pơhưč tuai đôč ôh mơ̆ glăk pơhưč ƀing čơđai djă pioh hăng pơƀuh gru grua hiam mơ̆ng djuai ania pô.

Gru grua čing hơgor ƀơi kual Dap kơdư hơmâo UNESCO tŭ yap lĕ gru grua djă pioh gah bơngăt mơng ană mơnuih. Hăng mơnuih djuai ania K’ho ƀơi Lâm Đồng, kiăng pơgôp djă pioh, tŏ tui gru grua čing hơgor, lu mơnuih kơhnâo kơhnăk amăng djop plơi pla glăk gum hrŏm djă pioh, pơtô glăi čing hơgor brơi ană tơčô. Mơnuih kơhnâo kơhnăk Cil Ha Ôn, 90 thun, dŏ amăng să Lạc Dương, tơring čar Lâm Đồng lĕ sa čô mơnuih ba gru amăng bruă anai.

Pran hor hăng jua čing hơgor kar hăng ram hyu amăng kơtăk drah kơ mơnuih kơhnâo kơhnăk Cil Ha Ôn mơng anet laih. Ñu bơră ruai glăi, mơng dŏ anet ñu juăt hrŏm hăng amĭ ama nao jơnum ngui, ngă yang hrŏm amăng hrơi: ngă yang huă asơi hle, ngă yang čư̆, yang ia hlâo kơ hrơi tơjŭ pla kiăng rơkâo brơi sa bơyan pơdai jor kơtor mơboh. Truh ñu prong, ñu juăt hrŏm hăng tha plơi, khua plơi nao atông čing pơ lu kual amăng tơring čar anun lĕ ƀơi Đam Rông, Lâm Hà, Đức Trọng, Di Linh…hăng ră anai mah 90 thun, ơi Cil Ha Ôn ăt hrŏm hăng ƀing rơgơi kơhnâo pơkŏn amăng plơi pla tŏ tui djă pioh, pơsur ană tơčô kơnung djuai hăng neh met wa amăng plơi pla gum hrŏm djă pioh gru grua čing hơgor, laih dong pok anih pơtô atông čing brơi ană tơčô. Ơi Cil Ha Ôn brơi thâo:“Kâo čang rơmang pơtô atông čing brơi ƀing hlăk ai čơđai kiăng kơ gru grua mơng ơi yă dŏ djă pioh na nao djop rơnuk. Kâo ăt črâo ba hơdôm grup čing hơgor, amăng anun hơmâo ƀing čơđai nao atông amăng hrơi buh kông, lơm plơi pla rơkâo, kâo amra iâu ƀing čơđai kâo pơtô brơi nao atông ngui hrŏm”.

Anih pơtô atông čing giăm hloh mơ̆ mơnuih kơhnâo kơhnăk Cil Ha Ôn nao pơtô hơmâo giăm 30 čô mơnuih, hơmâo đah rơkơi, đah kơmơi, ƀing hlăk ai djuai ania K’ho mơng 15 truh 30 thun. Ơi Cil Ha Ôn brơi thâo, ƀing čơđai nao hrăm amra pơtô brơi bruă poh čing brơi djơ̆ hăng atông yŭ adôh, bruă dar nao rai, atông čing djơ̆ hăng tơlơi adôh. Tơdơi kơ hrăm giong, ƀing gơñu amra thâo soh, anai lĕ dưi atông rơguăt tơngan hăng dưi atông mơng 2-3 tơlơi adôh juăt atông anun lĕ čơkă tuai rai pơ sang, mơ-ak huă asơi hle, ngui thun phrâo…Ñu ăt ƀu hơdor anai lĕ anih pơtô hrăm tal hơdôm laih mơ̆ ñu mut hrŏm pơtô atông čing, čang rơmang mơng anai dưi pơgôp pran anet mơng pô amăng djă pioh, tŏ tui gru grua čing hơgor. Samơ̆ kiăng tŏ tui hơdôm tơlơi yôm mơng gru grua anai, ăt kiăng hơmâo tơlơi gum tơngan hrŏm mơng abih bang mơnuih. Ơi Cil Ha Ôn brơi thâo:“Yua ha čô ƀu dưi ngă bruă pơprong ôh, kiăng hơmâo lu mơnuih kah mơng hơmâo tơlơi truh kih. Yua anun kâo čang rơmang neh met wa amăng plơi pla gum tơngan hrŏm, mơnuih ƀôn sang hăng kơnuk kơna gum hrŏm amăng bruă mă, djru brơi tơlơi bơwih ƀong kiăng pơđĭ kyar. Ană tơčô kiăng gir kơtir hrăm hră, ngă tui anun kah mơng pơđĭ kyar hơđong kjăp”.

Tui ơi Kra Jăn Ha Nrang, mơng tơlơi pơtô mơng ơi Cil Ha Ôn hăng sa, dua čô mơnuih rơgơi kơhnâo pơkŏn amăng plơi pla, lu hlăk ai amăng kual dưi atông lu tơlơi adôh mơng djuai ania pô. Grup čing juăt mut hrŏm ngui atông čing amăng hơdôm tơlơi ngui yua ƀon lan pơphun. Anai ƀu djơ̆ kơnong lĕ tơlơi pơ-ư ang hăng ƀing kơhnâo kơhnăk đôč ôh mơ̆ ăt lĕ tơlơi hok mơ-ak mơng să lơm ƀu brơi gru grua čing hơgor rơngiă hĭ. Ơi Kra Jăn Ha Nrang brơi thâo:“Mơnuih kơhnâo kơhnăk Cil Ha Ôn lêng abih pran jua amăng bruă pơtô atông čing brơi ƀing ană tơčô amăng plơi pla. Truh ră anai, ñu ăt gir run mut hrŏm pơtô glăi hăng ñu ăt mut hrŏm nao tul čing, črâo brơi ƀing hlăk ai atông brơi kơ djơ̆ tơlơi adôh mơng djuai ania K’ho”.

Ră anai ƀơi Lạc Dương hơmâo 5 grup čing hăng giăm 15 grup čing tui rĭm boh sang anŏ hăng ƀơi anih tuai čuă ngui Lang Biang, plơi Cù Lần, đang glai dêh čar Bidoup-Núi Bà. Hơdôm grup čing anai juăt atông brơi tuai čuă ngui. Tơlơi yôm hloh lĕ, lu mơnuih amăng grup čing anai lêng hrăm mơng mơnuih kơhnâo kơhnăk Cil Ha Ôn./.