Thun anai, hơdor glăi 20 thun yap mơ̆ng Hrơi arăng pơsit anih anom atông jing čêng (čing hơgor) kual Dap Kơdư yua UNESCO tŭ yap jing kôngngăn gru grua hiam amăng bơngăt jua ană mơnuih mơnam lŏn tơnah. Rơgao dua hơpluh thun laih, jua čing hơgor ăt tơ-ua hyu, hmư̆ mơak laih anun yom pơphăn phara biă mă amăng mông ngă yang ngui ngor mơak, sit hơmâo tơlơi jơnum anet prong amăng bruă kơnuk kơna ƀudah amăng plơipla ala ƀôn djop djuai ania ƀiă amăng tơring čar kual Dap Kơdư lêng kơ hơmâo jua čing soh.

Plah wah amăng yak rơbat tơlơi hơdip phrâo rơnuk anai, bruă djă pih kông ngăn đưm yom pơphăn anai ăt dŏ djă pioh hăng pran jua mơ̆ng ƀing mơnuih kơhnăk gru đưm, amăng plơi pla hăng gong gai kơnuk kơna, hơdôm ƀing nai pơtô ba, rŭ glăi hăng pôr pơthâo atông čing, kiăng rơnoh yom gru grua hiam jua čing hơgor ăt bang bơngač, tơ-ua hyu, jing phun pơtrut pran jua ai hơtai laih anun pran kơtang pơđĭ kyar bruă tuai čuă ngui, pơđĭ tui tơlơi hơdip mơda mơnuih ƀôn sang.

Thun hrăm phrâo, hơmâo pơphun laih, bruă hrăm hră ngă gun lu hrơi mông samơ̆ 17 čô ding kơna khul atông čing čơđai plơi Ku Roh, phường Plơi Ku, tơring čar Gia Lai ăt pioh mông hrăm na nao atông čing. Mơnuih kơhnăk gru đưm Siu Thưm thun tơkeng 1983 ăt hneč mă mông wăn bruă pơ sang, pioh nao pơtô pơčrâo ba kơ ƀing gơyut muai atông čing. Abih 18 thun ñu pok anih pơtô atông čing ƀu apah prăk ôh ƀơi Plơi Ku Roh, ñu hơmâo akŏ pơjing 3 grup atông čing amăng plơi, djru ba lu hnơr thun hlăk ai, tơdăm ngek, čơđai muai. Hơdôm grup atông čing plơi Ku Roh gơñu juăt hyu pơdah bruă atông čing pơ ala kơ tơring čar Gia Lai, hyu pơdah pơ lu anih, mông jơnum prong, pôr pơhưč gru grua amăng dêh čar hăng pơ dêh čar tač rơngiao.

“Kâo pơtô ba kơ ƀing adơi đeh kiăng tơdơi anai ƀing gơñu huăi wor rơbit hĭ, rơngiă phun akha djuai ania. Kâo ăt gir run pơtrut pơsur pran jua ƀing adơi, ƀing amôn hur har hrăm djă pioh gru grua hiam jua jing čêng laih anun gông brô̆, uang arap ta, pioh tơdơi anai tơdah arăng pơphun jơnum ngă yang anet prong, mơak thâo hơmâo yơh grup atông čing ta; mông anun sit kiăng pơhrăm glăi ta tañ mơ̆n thâo laih, atông hruaih pioh hyu pơdah amăng mông jơnum prong ngă yang”.

Ataih mơ̆ng plơi Ku giăm 90 km, să Tơtung, plơi pla rơgom ơi Nup mơnuih khin hơtai, sông kơtang jing kual lŏn ba gru hlâo amăng bruă dŏ djă pioh anih atông čing hơgor. Rĭm plơi pla djuai ania Bahnar pơ anai boh ƀiă ñu hơmâo sa grup atông čing, ngă pơhơdip glăi djă pioh gru ama grua amĭ amăng djop mơta tơlơi phiăn ngă yang jơngum mơak đưm amăng plơi pla. Tơlơi lăp pơpŭ pơyom biă mă ră anai, ƀơi lu sang anŏ, čing kah hăng kông ngăn dram gơnam djă pioh yom, lir hơbit hăng kông ngăn kơnung djuai, phung wang. Ayong Đinh Hdot dŏ plơi Stơr, djă pioh 13 ring čing arap đưm, čing phrâo, ñu lăi: čing lĕ jua pơtruh bao rai tơlơi hơdip bơngăt jua khul yang rơbang; djă pioh čing hơgor lĕ pơdah rai pran jua pơpŭ kơ ơi yă đưm đă ră hlâo.

“Sa ring čing hơmâo lu boh čing hlai, čing mung anet prong tui dơnuai, hnơ̆ng pơkă prong 5, prong 6, prong 7, prong 8, prong hloh lĕ 9. Amăng plơi sit hơmâo tơlơi pơdŏ rơkơi bơnai, ngă yang huă asơi hle ƀơi rơnuč thun arăng juăt ba čing atông ngui kiăng mơak,  adoh suang, atông abih ha hrơi mlam”.

Ngă hrŏm hăng djop plơi pla Gia Lai dŏ djă pioh kông ngăn gru grua đưm, ơi Lê Thanh Sơn-Kơ-iăng khua git gai ping gah, Khua Jơnum min mơnuih ƀôn sang să Tơtung brơi thâo, bruă djă pioh hăng pơđĭ tui rơnoh yom kông ngăn, anih atông čing ring hơgor dưi pơtong rơđah sa bruă mă phun amăng bruă pơtrut pơđĭ kyar čơkă tuai hyu ngui amăng plơi pla laih anun tuai hyu amăng ƀôn lan ƀơi tơring čar. Hră pơtrun jơnum ruah khua ping gah să rơwang bruă thun 2025-2030, ngă pơrơđah bruă ngă tui tơhnal pơkă anai hăng hơdră či pơsir. Thun blan pơ anăp adih, să amra pơphun hyu ĕp lăng jŭ yap glăi djop ring čing hơđăp, čing đưm; ru glăi pơphun bruă ngui ngor ngă yang mơak amăng plơi pla kah hăng ngă yang huă asơi hle, ngă yang pơtrum kơbao, ngă yang iâu hlim hơjan thun rơnang phang mơak….kiăng hmư̆ jua čing tơ-ua na nao amăng tơlơi hơdip ană plơi pla; kiăng djă pioh glăi gru grua hiam đưm laih anun pơgôp hrŏm bruă čơkă tuai pơhưč ƀing tuai hyu ngui.

“Plơi pla hơmâo akŏ bruă ngă kơjăp hrơi ngă yang, hrơi jơnum ngui ngor amăng plơi mơnuih ƀôn sang; hrŏm hrŏm hăng anun pơphun hrơi ngui ngor jơngum amăng plơi pla kiăng djă pioh hăng pơđĭ tui gru ama grua amĭ, jak iâu djop sang hră, sang bruă kơnuk kơna hơmâo tơlơi thâo djru pơtô hrăm, pơčrâo brơi bruă pok anih atông čing hăng kơnang kơ ƀing thâo, ƀing kơhnăk atông čing tia, tul glăi čing hăng atông čing brơi djơ̆ mơak”.

Tơring čar Gia Lai ră anai dŏ giăm 5.000 ring čing, 600 grup gru grua - adoh suang atông čing, hăng hơdôm rơbâo čô mơnuih rơgơi kơhnăk, đah kơmơi, hlăk ai čơđai muai hăng čơđai sang hră gum ngă, pơtrut tui anŏ yom mơ̆ng gru đưm. Tơring čar hơmâo pơphun lu bruă pơlir hăng bruă djă pioh gru grua atông čing hăng pơđĭ kyar tuai čuă ngui amăng plơi pla, kah hăng Festival atông čing, Jơlan hơdră “Čing hơgor rơnuč rơwang hrơi kŏm”, ƀudah “Gru grua hiam - djă pioh čing hơgor” pơƀuh glăi tơlơi hơdip plơi pla Dap Kơdư lơ̆m rim mơguah hrơi tơjuh, ngă pơhưč amăng bruă bơwih bơwang, prăp rơmet brơi tuai čuă ngui amăng tơring čar.

Hrŏm hăng anun, Gia Lai hơmâo pơtrun Kơčăo bruă djă pioh hăng pơtrut tui Anih ngui ngor atông čing kual Dap kơdư rơwang thun 2023-2025, pơƀut kơ bruă rŭ glăi tơlơi ngă yang, tơlơi ngui ngor đưm, pok anih pơtô hrăm atông čing kơ ƀing hlăk ai, hăng pơƀuh hyu gơnam yom, ba tơlơi ngui ngor atông čing jing gru pơ ala amăng bruă pơđĭ kyar tuai hyu ngui mơ̆ng Gia Lai, laih dong djru mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă hơmâo thim prăk kăk sit mơ̆ng hơmâo gơnam yom mơ̆ng ƀing gơñu.

Yă Lê Thị Thu Hương - Kơ-iăng khua gơnong bruă gru grua, bơrơguăt drơi jăn hăng tuai čuă ngui tơring čar Gia Lai brơi thâo, anŏ yom mơ̆ng čing amra hơmâo pơtrut tui hloh dong pơ anăp anai:

“Tơring čar hơmâo pơtrun Akŏ bruă djă pioh pơtrut tui anŏ yom mơ̆ng gru grua čing hơgor rơwang thun 2023-2025. Pơ anăp anai, Gơnong bruă ăt pơčrông sai hăng Jơnum min mơnuih ƀôn sang tơring čar pơtrun akŏ bruă rơwang thun 2026-2030. Rim thun, Gơnong bruă ăt pơphô brơi, pơčrông sai hăng Jơnum min mơnuih ƀôn sang tơring čar pok anih pơtô atông čing, kiăng hơmâo rơnuk tŏ tui thâo atông hăng leng kơ sem lăng, lăi pơthâo glăi hăng Ding jum gru grua, bơrơguăt drơi jăn hăng tuai čuă ngui tŭ yap anăn Nghệ nhân Ưu tú ( Mơnuih kơhnâo kơhnăk gru grua) kơ atông čing”.

Amăng tơlơi hơdip rơnuk phrâo, ƀơi kual mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă či Gia Lai, jua čing ăt mơñi tơ-oa mơn amăng tơlơi hơdip - pơsit brơi thun blan kjăp tơkai, hơđong pran djă pioh, răk lui gru grua boh thâo hiam mơ̆ng djŏp djuai ania ƀiă ƀơi Gia Lai. Gơnam yom anun glăk hơmâo ană plơi pla hăng gong gai khăp ƀu-eng, pơpŭ bơni, bang hyu kơtang biă.

Ăt kah hăng ƀơi Gia Lai mơn, bruă djă pioh gru grua atông čing či pơđĭ kyar tuai hyu ngui amăng plơi pla ăt glăk hơmâo mơnuih ƀôn sang Êđê ƀơi tơring čar Dak Lăk pơtrut tui kơtang mơn. Pơtô glăi tơlơi atông čing hăng pơtô brơi kiăng neh met wa thâo ră ruai mă pô hơdôm tơlơi hiam amăng gru grua djuai ania pô, anai jing hơdră ngă bruă mơ̆ hơbô̆ bruă Pơtruh gơnam yom čing hơgor Dap Kơdư amăng bruă hyu ngui sem lăng gơnam yom đưm glăk pok pơhai hăng pok prong ƀơi djŏp anih.

Thâo atông djŏp yŭ čing ƀơi anăp ƀing tuai hyu ngui, giong anun kuai phim, phin rup djŏp bruă djă pioh gru grua hăng pơdah pơƀuh amăng plang internet, Y Justin Adrơng, dŏ pơ ƀuôn Kmrơ̆ng Prong A, phường Tân An, tơring čar Dak Lăk, hur har pran jua mơtăm, ñu hor biă mă. Ayong Y Justin brơi thâo:

“Hlâo adih kâo hơmâo hrăm atông čing, hrăm phin rup, kuai phim rah či pơƀuh hyu bruă atông čing, tui anun klă biă kơ pô kâo wơ̆t hăng abih bang mơnuih ƀôn sang djuai ania ƀiă ƀơi Dap Kơdư hơmâo gru grua boh thâo atông čing ring hơgor anai. Hơmâo hơdôm pok rup ƀudah tơlơi thâo rơgơi, ta kuai phim, phin rup hiư̆m pă đah mơ̆ng dưi mă rup anun, video anun, kiăng gơmơi djă pioh hăng pơpha brơi abih bang mơnuih lăng tom”.

Mă yua rup či ră ruai glăi gru grua hiam mơ̆ng djuai ania, arăng iâu lĕ Photo voice, jing sa amăng hơdôm tơlơi hơmâo Anom bruă djă pioh gru grua gơnam yom, gah Ding jum gru grua, bơrơguăt drơi jăn hăng tuai čuă ngui pơphun ngă ƀơi Dak Lăk mơ̆ng rơnuč thun 2024 kiăo tui hơbô̆ bruă pơtruh nao rai anŏ yom “Gru grua ngui ngor atông čing kual Dap Kơdư amăng bruă hyu ngui sem lăng gru yom Buôn Ma Thuột - Dak Lăk”.

Hrŏm hăng anun, ƀing hrăm hơmâo hrăm atông čing mơ̆ng amuñ truh kơ tơnap, pơkra glăi djŏp tơlơi juăt atông soh, hyu ĕp hơdôm tơlơi čing đưm mơ̆ng djuai ania Êđê...Ơi Y Bây Kbuôr, dŏ pơ ƀuôn Kmrơ̆ng Prong A, phường Tân An, tơring čar Dak Lăk, brơi thâo:

“Hlâo adih hơdôm tơlơi čing mơ̆ng djuai ania Êđê jing ƀu hơmâo hrăm tong ten tui tal anai ôh. Pô kâo ƀuh hlăk ai gơñu thâo pơmin, thâo hluh biă anŏ yom mơ̆ng čing djuai ania Dap Kơdư, lêng kơ thâo hăng hrăm tơlơi čing mơ̆ng ơi yă ta pioh glăi”.

Hơbô̆ bruă pơlir gru grua čing hơgor amăng bruă bơwih brơi tuai čuă ngui lĕ bruă mă dong amăng Akŏ bruă mrô 6, amăng jơlan hơdră tui hơnong pơkă dêh čar amăng pơđĭ kyar bơwih ƀong huă, mơnuih mơnam kual mơnuih djuai ania ƀiă hăng čư̆ siăng, rơwang thun 2021-2030. Hrŏm hăng Dak Lak, hơdôm anih pơtop hrăm ăt hơmâo pơphun ƀơi hơdôm tơring čar Gia Lai, Kon Tum hăng Tây Ninh, brơi mơnuih ƀôn sang djop djuai ania. Bruă pơtô hrăm yua ƀing kơhnâo kơhnăk hăng mơnuih arăng đăo gơnang amăng plơi pla pơtô brơi, črâo ba tong ten amăng bruă atông čing hơgor. Tui Nai prin tha Nguyễn Thị Thu Trang, Sang hră gưl prong Gru grua ƀôn prong Hồ Chí Minh, tơlơi anai djru brơi mơnuih ƀôn sang prap lui boh thâo, mă yua gru grua kiăng bơwih brua tuai, djă pioh gru grua yôm phara.

“Bruă pơlir kơplah wah hơdôm djuai ania hrŏm hăng gru grua gah bơngăt dưm kơnar, tơlơi pơlir kơplah wah djop rơnuk amăng sa djuai ania hăng mơnuih djuai ania ba boh pơhiăp mơng djuai ania pô, tơlơi bơră ruai lăi nao gru grua djuai ania pô. Yôm hloh lĕ, ăt kơnong djuai ania Êđê kah dưi bơră ruai glăi hơdôm tơlơi mơng djuai ania pô mơ-ak hloh, pơhưč lu mơnuih hor, djơ̆ sit nik, rơđah rơđông hloh, kah hăng kiăng thâo hluh rơđah gru grua djuai ania pô, tŏ tui djă pioh gru grua djuai ania pô.”

 Ƀu djơ̆ kơnong hluh rơđah kơ bruă djă pioh hăng tŏ tui gru grua čing hơdor ƀơi kual Dap kơdư-gru grua gah bơngăt mơng ană mơnuih đôč ôh, bruă pơlir hơbit gru grua amăng bruă bơwih brơi tuai čuă ngui ăt pơgôp pok rai bruă tŏ tui hơđong kjăp brơi kơ gru grua čing hơgor amăng tơlơi hơdip phrâo ră anai. Tŭ mă hơdôm tơlơi dưi amăng yua boh thâo ia rơgơi hăng plang mơnuih mơnam, rĭm čô mơnuih dưi tum pơƀut, pơlir hơbit hăng pơjing rai hơdôm tơlơi sit nik amăng tơlơi hơdip mơda mơng djuai ania pô, mơng anun pơgôp ngă klă ƀiă bruă djă pioh hơdôm tơlơi phiăn hiam klă mơng rĭm djuai ania.