Ƀơi să guai dêh čar Ƀuôn Đôn, tơring čar Dak Lak, ngă yang pin ia dưi hơmâo mơnuih ƀôn sang djuai ania Bơnông Preh pơphun na nao rĭm thun hăng kiăng bơni hơơč kơ khul yang rơbang brơi ia yua. Tơlơi ngă yang pơphun sit giong ană plơi pla hơpuă yuă pơdai kơtor ba glăi abih pơ sang hơđong laih.

Prôk mơ̆ng mơguah sing bring, ƀơi lan sang rung Ƀuôn Đôn, tơring čar Dak Lak ƀuh dik dăk mơnuih lu nao pơtum jơngum laih. Sa čô sa, phara bruă ba mă yơh.

Ơi Y Lươm Knul brơi thâo, mơnuih ƀôn sang pơphun ngă yang pin ia ngă pơ pin ia Bay Rong gah Ƀuôn Đôn. Mah tơlơi ngă yang amăng plơi đôč samơ̆ mơnuih ƀôn sang plơi pla jĕ giăm ieo gah ăt ngui hrŏm mơ̆n, kiăng kơ mơak hrŏm ƀong huă, mơñum tơpai ngui ngor ngă yang.

“Ƀơi Ƀuôn Đôn, ngă yang pin ia yom biă mă hăng mơnuih ƀôn sang djuai ania Bơnông. Yua anai lĕ tơlơi phiăn, tơlơi juăt thâo bơni hơơč kơ khul yang rơbang mơ̆ng đưm đă rơnuk ơi yă amĭ pioh glăi, truh ră anai, lir hơbit hăng tơlơi hơdip mơnuih ƀôn sang. Hlâo kơ ngă yang, pơphun ƀơi pin ia ră anai ƀing khua mua kơnuk kơna ƀơi să ăt djru hrŏm, prăp rơmet gơnam tam, jak iâu ƀing tha plơi, khua ƀôn, iâu ƀing pơjâo iâu lăi, khul adoh suang, atông čing, khom pơpha bruă mă, djop pô hơmâo bruă soh”.

Tui hăng tơlơi phiăn djuai ania Bơnông, tơlơi ngă yang pin ia sa tơlơi kiăng lăi hơdor tơngia, bơni kơ yang rơbang, yang ia, pơtao ia hơmâo brơi ia hơjan, angin rơnang phang mơak, truh bơyan hơpuă yuă pơdai jor kơtor lu; mơnuih ƀôn sang amăng plơi hiam drơi jăn pran jua dưi mă bruă kơtang, akŏ pơdong tơlơi hơdip mơda trơi pơđao yâo mơak, hyuk hyak. Tơlơi ngă yang juăt ñu dưi ngă sit giong hơpuă yuă, djop mơnuih nao kih rơmet pin ia, jah rơ̆k, duñ djah asuk ruk hla kyâo brơi rơgoh, ngă yang pin ia giong arăng prăp nao kơ čoh bruă ngă hmua thun phrâo. Tha plơi ơi Y Thơng Kđoh dŏ ƀơi Ƀuôn Trí brơi thâo, tơlơi ngă yang dŏ ba sa tơlơi hiam bơngăt jua, pơpŭ kơ yang rơbang, jơnum pơtum ană plơi pla. Hơdôm mơta gơnam yua mơnuih ƀôn sang pơčruh hrŏm ba nao ngă yang kiăng pơyơr kơ tơlơi ngă yang laih anun ƀong hrŏm hăng tơlơi gum pơgôp mơ̆n.

“Mơnuih ƀôn sang nao pơtum lu biă mă, đưm hlâo adih arăng dŏ ring braih, pơdai pioh tơnă asơi tơkong tơpai, truh ră anai pơčruh blơi bui ngă yang, rim čô pơčruh prăk blơi bui. Ngă yang pin ia đưm adoh pơphun amăng bơyan phang blan 3 truh blan 6 amăng plah rơwang anun, iâu lăi, ngă yang kiăng thun rơnang phang mơak. Dua dơ̆ng lĕ, iâu brơi kơ ană mơnuih hiam drơi jăn hlâo kơ tơgŭ ngă hmua bơyan plơ̆ng thun phrâo, plơi abih bang hiam drơi jăn, pioh ngă hmua pơjing rai lu gơnam tam, pơhrui glăi lu mơta hloh”.

Amăng tơlơi ngă yang pin ia djuai ania Bơnông, hơdôm tơlơi ngă yang anun yua kơ pô juăt iâu yang, ƀudah pơjâo hăng 2 čô mơnuih pơkŏn djru hrŏm.Pô iâu yang lĕ ƀing tha plơi mơnuih arăng đăo kơnang amăng plơi pla, ñu iâu lăi bơni kơ khul yang rơbang, kiăng djru ană plơi, tơlơi ngă yang ñu pơtưh, boh pia phara hăng tơlơi pơhiăp tơđar, er ngă yang anun mơ̆n, pô anun ñu thâo hơdră ngă yang, tơlơi phiăn đưm djuai ania. Gơñu lĕ mơnuih pơ ala kơ plơi pla pơtruh brơi hăng khul yang rơbang. Amăng anun ngă yang anun, abih bang dŏ kret pơđing hmư̆ tơpă dŏ ƀơi hang ia krông Srepok, pô iâu yang buh băn ao ngă yang. Jua čing arăng atông iơ̆k, mut tơma hrŏm tơlơi iâu lăi, mơ-it đĭ kơ khul yang rơbang, tơlơi kiăng mơ̆ng mơnuih ƀôn sang rơkâo kiăng hơmâo sa thun angin rơnang phang mơak, hlim hơjan hiam klă, kiăng ngă hmua hơmâo pơdai, hơmâo kơtor.

Ngă yang pin ia găn rơgao 3 črăn ngă, iâu bơngăt atâo ơi yă đưm đă, ƀơi pin ia hăng tơlơi bơni hơơč mơ̆ng tha plơi hăng pô djru bruă kơ ñu. Pô ngă yang ơi Y Nga Glan, dŏ ƀơi Ƀuôn Đôn brơi thâo, rim kơ črăn ngă yang dưi pơyơr đĭ hăng khul yang rơbang hlâo brơi ană plơi pla mă ƀong, ngui ngor hrŏm. Hăng gơnam ngă yang anun mơnuih ƀôn sang prăp lui djop hơmâo tom đao gưm, hmlơi, apui pĕ, apui djuh, apui hlin ƀu dưi kơƀah ôh sit ngă yang.

“Hơmâo asơi, braih, tơpai, añăm mơnong bui hăng gơnam pơkŏn ngă yang….Ngă yang anai hơmâo mơ̆ng đưm đă, sui sin laih, ră anai ta dŏ djă pioh dŏ ngă tui tơlơi phiăn đưm djuai ania”.

Amăng tơlơi ngă yang hơmâo jua čing hơgor tơ-ua hrŏm, suang arap tui jua čing amăng anih anom giăm hang ia krông Srepok. Amai H Nŭ Ƀudăm, dŏ ƀơi Ea Mar, brơi thâo, djop plơi pla djuai ania Bơnông abih bang dŏ giăm hang ia krông anai, arăng ruah hlâo ia čroh hnoh giăm ia krông ngă pin ia, đưm đing ia rô sô̆ ia mơñum, pơjing pin ia plơi pla.

“Hlao ia ter hang ia krông Srepok pơ anai jĕ giăm hăng ană plơi pla mơ̆ng đưm đă laih, hăng mơnuih ƀôn sang pơ guai dêh čar anai. Ngă yang pin ia dŏ ba tơlơi kiăng lăi bơni kơ ia krông, yang ia, hnoh ia rô hơmâo brơi ia yua kơ mơnuih ƀôn sang hơdip mơda, mă bruă”.

Jing tơlơi phiăn gru grua mơ̆ng đưm laih, hơmâo tơlơi tŭ yua yom biă mă hăng mơnuih ƀôn sang djuai ania Bơnông ƀơi guai dêh čar, ngă yang amăng plơi ƀu kơnong kiăng lăi wai pơgang ayuh hyiăng hlao ia kơ mơnuih ƀôn sang đôč ôh, dŏ jing bruă ngă lir hơbit ană plơi ngă gêh găl brơi kiăng abih bang thâo bưp nao rai, gum pơgôp amăng bruă mă hrŏm hơbit wai pơgang rơnoh yom gru grua hăng ayuh hyiăng anih hơdip jum dar.

Ƀu djơ̆ kơnong ƀơi kual giăm guai Buôn Đôn đôč ôh mơ̆ ăt amăng tơring čar Dak Lak, mơnuih djuai ania M’nông, Êđê ƀơi Lak, Buôn Hồ, Krông Buk…ăt hơkrŭ glăi tơlơi ngă yang pin ia, gum hrŏm djă pioh gru grua hiam hăng tŏ tui jing anih bơwih brơi tuai čuă ngui yôm phara.

Amăng Jơnum ngui kơphê Buôn Ma Thuột tal 9 rơgao, neh met wa djuai ania M’nông Gar hơmâo pơphun hrơi ngă yang pin ia ƀơi pin ia Dak Hoa, să Dak Phơi, tơring čar Dak Lak, pơhưč lu tuai ataih giăm nao ĕp lăng. Tơdơi kơ gơnam pơyơr đĭ hơmâo tơpai čeh, un, mơnŭ…pơdă ƀơi anih ngă yang, pơjâo amra pơphun ngă yang. Tơlơi iâu lăi hmư̆ tơ-ua ƀơi pin ia, pơpŭ kơ yang ia, yang čư̆, ia ia krông čroh hnoh hơmâo pơgang brơi plơi pla hơmâo ia yua rơngeh hơdjă. Hăng ană plơi pla ƀuăn amra wai lăng klă pin ia….

Tơdơi anun, pơjâo rơbat glăi pơ plơi pla. Lơm găn nao jơlan tơkuh nao rai, ñu kơwưh đĭ yang rơbang pơgang brơi tơlơi suaih pral kơ ană plơi pla. Ñu pơđok abih kơnung djuai glăk dŏ hơdip hrŏm amăng plơi pla, pơpŭ kơ yang rơbang amăng ha thun rơgao pơgang brơi abih bang mơnuih suaih pral, tơlơi hơdip trơi pơđao yâo mơ-ak. Tŏ tui, pơjâo rơbat nao pơ amăng jang plơi, kơwưh đĭ yang rơbang pơkiăo đuăi rơhung atâo, pơkiăo đuăi hơdôm tơlơi ƀu tơphă.

Pơđut hĭ tơlơi ngă yang, abih bang mơnuih mut hrŏm jua čing hơgor, tơlơi ayun suang mơng tơdăm ngek dra muai djuai ania M’nông, ngui mơñum ƀong hrŏm dik dak mơ-ak. Amai H’Uynh Liêng Hót, hok mơ-ak brơi thâo:

“Kâo pơ-ư ang biă mă lĕ sa čô mơnuih amăng plơi Pai Ar, plơi pla sông kơtang amăng rơnuk blah wang; hlâo adih plơi pla tơnap tap biă mă, truh ră anai hơmâo tơlơi đing nao mơng Ping gah, kơnuk kơna, plơi pla hơmâo ƀơƀrư̆ pơđĭ kyar tui, tơlơi hơdip pơplih phrâo, pơhrŏ trun rin rơpa hăng gum hrŏm pơđĭ kyar. Anun ră anai ƀing gơmơi dưi pơphun hrơi ngă yang mơ-ak mơ-ai anai”.

Hrŏm hăng sang anŏ nao čuă ngui pơ Dak Lak tal anai, ayong Nguyễn Minh Thảo, tuai čuă ngui mơng ƀôn prong Hồ Chí Minh, mơnuih hor mơñum tơpai čeh, hăng ayun suang hrŏm jum dar pin ia, ñu lăi:

“Tal blung a kâo mut hrŏm hrơi ngă yang mơng mơnuih djuai ania ƀiă, ƀuh arăng pơphun prong hăng yôm phăn. Kâo hok mơ-ak biă mă lơm mut hrŏm sa tơlơi ngă yang prong tui anai. Abih bang mơnuih ƀôn sang ƀơi anai dưi mut hrŏm amăng hrơi ngă yang, pơphun ƀơi anih hiam hloh, lăng jum dar hơđong hăng prong rơhaih. Tal blung a kâo ƀuh hơdôm tơlơi hiam tui anai”.

Tơlơi ngă yang Ping ia lĕ gru grua yôm phara mơng djop djuai ania kual Dap kơdư. Ƀơi tơring čar Dak Lak, anih hơmâo djuai ania M’nông hăng Êđê dŏ hơdip sui mơng đưm hlâo, rĭm djuai ania ăt dŏ ƀơi kual phara hơmâo gru grua yôm phara amăng tơlơi ngă yang pin ia.

Kar hăng djuai ania Êđê ƀơi să Buôn Hồ, să Krông Buk, pô wai pin ia lĕ mơnuih gơgrong git gai tơlơi ngă yang. Amăng 3 hrơi ngă yang, abih bang bruă mă anun lĕ ngă hmua, lua pơnah, duñ pĕ lêng kơ pơdơi hĭ abih. Tơlơi ngă yang pin ia hlâo adih lăng kar kơnong ngă yang đôč mơ̆ ƀu hơmâo ngui ngor ôh. Ră anai hrơi ngă yang hơmâo ngă tañ ƀiă gah tơlơi ngă yang, hăng pok pơhư kiăng lăp djơ̆ hăng tơlơi hơdip kơ mơnuih ƀôn sang.

Mơnuih djuai ania M’nông R’lâm ƀơi să Liên Sơn Lăk dŏ hơdip ter hang dơnao ia Lak, juăt yua song nan ngă gơnam đĭ nao rai hăng hyu mă bruă. Yua anun ƀing gơñu pơmĭn tơdrun ia-anih song nan juăt weh nao, lĕ anih mơyang, hơmâo yang ia, ia čư̆. Tơlơi ngă yang pin ia (ƀơi hang dơnao ia) hơmâo neh met wa ƀơi anai pơphun giăm 2-3 thun ha wŏt kiăng pơpŭ yang rơbang hơmâo wai pơgang brơi song nan, tơlơi hơdip hăng bruă mă amăng dơnao ia.

Tui hăng ơi Y Luyết Ênuôl, dŏ amăng ƀuôn Jun, să Liên Sơn Lak, ră anai, sa, dua črăn amăng tơlơi ngă yang hơmâo lui hĭ. Samơ̆ hơdôm gru grua sô hơđăp ăt dŏ djă pioh. Tơlơi ngă yang pin ia jing bruă bơwih brơi tuai čuă ngui gru grua yôm phara, pơhưč lu tuai nao ĕp lăng.

Ayong Y Sôl Sruk, sa amăng ƀing hlăk ai bơwih brơi tuai čuă ngui ƀơi să Liên Sơn Lak brơi thâo, lơm pơlir tơlơi ngă yang pin ia hăng bruă bơwih brơi tuai čuă ngui, ƀing pô pơphun amra hơmâo dong prăk pơhrui, yua anun jai răng kơđiăng djă pioh gru grua kiăng lăi pơthâo brơi kơ tuai čuă ngui. Tui ayong Y Sôl Sruk, bruă pơphun hơdôm anih pơtô čing hơgor, tơlơi adôh đưm, ayun suang, tơlơi ngă yang…ăt pơhưč lu dong hlăk ai mut hrŏm.

Tơlơi ngă yang pin ia lĕ sa tơlơi ngă yang hơmâo mơng đưm đă ră hlâo mơng djop djuai ania ƀơi kual Dap kơadu. Tơlơi ngă yang pin ia hơmâo neh met wa amăng plơi pla ƀơi Dak lak hơkrŭ glăi, pơgôp djă pioh, tŏ tui gru grua hiam mơng djuai ania, ba glăi bruă bơwih brơi tuai čuă ngui, pơhưč lu tuai amăng lŏn ia hăng tač rơngiao. Ayong John Cuttance Dunedin, rai mơng Newdilan, mơ-ak biă mă lơm nao pơ Dak Lak, ñu lăi:

“Kơphê ƀơi anai mơñum jơman biă, gơnam ƀong ăt tui anun mơn, ană mơnuih rơhmač jê̆ giăm. Kâo pơmĭn amra pơwot glăi čuă ngui hăng tuh pơ alin ƀơi Dak Lak”./.