Tal pơplông plơi ngui ngor-Plơi adôh suang ƀơi să Tân Tiến, tơring čar Dak Lak pơhưč rơbêh 240 čô mơnuih kơhnâo mơng 8 boh plơi pla hơmâo Kon Wang, Kon Tây, Ea Mao, Chư Drăng, Kon Hring, Đak Leng 1, Hằng 1A, Hằng 1C mut hrŏm. Neh met wa hơmâo pơphun lu tơlơi ngui adôh suang, tơnă hơbai hăng hơdôm tơlơi ngui đưm.

Hơdôm tơlơi ngui đưm hơmâo pơphun ƀơi 4 tơhnal anun lĕ: gom mơta mă bip, dui hrĕ, đĭ tơkai sưng đă boh lông hăng pơplông nao sŏ ia. Yôm hloh lĕ ngui sŏ ia ba glăi găn nao 2 boh tơdrông tua pơkra hăng kram glông giăm 50 met. Amăng 5 mơnit, ƀing adơi amai hlơi pô ñu gui glăi lu ia hloh amra jing mơnuih dưi. Tơlơi ngui anai kiăng pơpŭ brơi pran gir kơtir, drơi jăn añrăng găng mơng đah kơmơi djuai ania Sêdang. Amai Rosa Huyết, dŏ amăng ƀuôn Kon Wang hok mơ-ak lơm mut hrŏm jơlan hơdră “Plơi ngui ngor, plơi adôh suang”, ñu lăi:  

“Dưi mut hrŏm pơplông Plơi ngui ngor-Plơi adôh suang, kâo hok mơ-ak biă mă, tơlơi anai ngă kơ kâo hluh ƀiă dong tơlơi phiăn, tơlơi ngui mơng ơi yă pioh glăi. Ƀing gơmơi glăk pơtô glăi rơnuk tơdơi dong kiăng ƀing gơñu hluh rơđah hăng lăng yôm tơlơi ngui gui ia glăi mơng djuai ania pô, hơmâo ia kiăng tơnă hơbai rĭm hrơi, ba glăi tơlơi hơdip amăng sang anŏ. Bruă gui ia glăi ăt hơmâo biă amăng tơlơi hơdip mơda mơng djuai ania gơmơi”.

Amăng tal pơplông tơnă hơbai gru grua, neh met wa rĭm čô mơnuih lêng kơ pơƀuh tơlơi thâo thăi amăng tơnă hơbai hơdôm gơnam ƀong yôm phara hloh, djă ba ia ƀâo mơngưi jơman hloh mơng djuai ania, mơng plơi pla. Hơdôm gơnam ƀong anai hơmâo hơbai mơng hơdôm añăm tam pĕ glăi mơng đang hmua anun lĕ añăm hla hơplum mơsăm, añăm rơbung krô riă tơpung hrŏm hăng mơnong mơnŭ, tơdu plôi, asơi brong, añăm pĕ mơng glai, akan mơng čroh ih…Ñu lĕ sa amăng ƀing mơnuih nao pơplông tơnă hơbai añăm ƀong mơng djuai ania Sêdang, yă Y Nă, dŏ amăng ƀuôn Chư Drăng brơi thâo: Hơdôm añăm ƀong lêng kơ yua mơng hơdôm phun, akha, hla kyâo glai tui gru grua, anai lĕ gơnam juăt yua, ƀong jơman tui añăm ƀong mơng glai rưng.

“Ba nao pơplông tơnă hơbai, plơi pla gơmơi hơmâo 4 mơta gơnam ƀong. Blung hlâo lĕ akan om, anai lĕ hơmâo akan čroaih, akan keñ; dua dong lĕ añăm tơdŭ huai hơbai amăng đing djrao; tal tlâo dong lĕ añăm dret pơtơi ĭn; tal pă lĕ mơnong prŏ om. Djop añăm ƀong anai lêng kơ yua hla kyâo mơng glai rưng kiăng kơ pơluk hrŏm, kiăng kơ ñu ƀâo hiam”.

Ngui dik dak mơ-ak hloh amăng mông pơplông lĕ jơlan hơdră ngui adôh suang mơng neh met wa, ƀing mơnuih kơhnâo mơng 8 boh plơi pla nao ngui hrŏm. Đa hơmâo plơi pla ba nao 5 tơlơi adôh suang, plơi pla ƀiă hloh ăt hơmâo 2 tơlơi ngui mơn. Hơdôm tơlơi adôh suang, atông čing hơgor lăng kơ pơpŭ tơlơi hơdip phrâo, tơlơi pơkhăp tơdăm dra, juh alum, pơtă pơtăn ană tơčô gir hrăm hră, gir ngă đang hmua…Sa amăng hơdôm tơlơi adôh suang hơmâo khul pơphun lăng yôm hloh lĕ ngui atông čing hăng anăn “Mơ-ak hrơi huăi asơi hle” mơng grup čing hơgor ƀing čơđai ƀuôn Kon Wang. Grup čing hơgor hơmâo 14 čô čơđai pơ yŭ 16 thun, yua mơnuih kơhnâo kơhnăk A Tiêp pơtô brơi. Ñu brơi thâo:

“Yua kơ pran hor hăng gir hrăm tui ƀing mơnuih kơhnâo kơhnăk hlâo anun, kâo ăt thâo sa, dua yŭ atông. Truh ră anai, kâo hơmâo akŏ pơjing 4 grup čing hơgor, amăng anun: 1 grup čing ƀing pơprong, 1 grup hlăk ai hăng giăm anai hloh lĕ 2 grup čing čơđai. Hrơi anai grup čing čơđai rai ngui atông čing mơ-ak biă mă, pơgôp ngă truh kih brơi tal pơplông anai”.

Nao lăng hrơi pơplông anai, ƀing tuai dưi ĕp lăng bruă tơnă hơbai mơng gơnam ƀong gru grua djuai ania hăng dưi ƀong hơdôm añăm ƀong jơman mơng djuai ania ƀơi kual Dap kơdư. Hrŏm hăng anun, tuai čuă ngui dưi ngui adôh suang hrŏm, ngui hơdôm tơlơi ngui đưm…ngă kơ tal pơplông jai mơ-ak tui. Hăng hơdôm gru grua phara, mơnuih djuai ania Sêdang pơ-ư ang pơgôp amăng jơlan hơdră “Plơi ngui ngor, plơi adôh suang” lu tơlơi ngui phara, pơhưč lu mơnuih. Ơi A Hmrong dŏ amăng să Tân Tiến, tơring čar Dak Lak brơi thâo:

“Tal pơplông tui anai kâo ƀuh mơ-ak biă mă, djru brơi neh met wa djuai anai Sêdang gơmơi jai pơpŭ kơ gru grua djuai ania pô. Hlâo adih, rĭm thun neh met wa amăng să ăt pơphun, hơmâo lu tơlơi ngui đưm, ngui atông čing, adôh suang mơ-ak. Tal pơplông tơnă hơbai hrơi anai ăt lêng gơnam ƀong mơng djuai ania pô, anun lĕ hơdôm añăm tam mơng glai, hơmâo anăm tuañ, tơdu huai, dret pơtơi hăng asơi brong”.

“Plơi hơ̆k mơak-plơi adoh suang” hơmâo pơphun ƀơi să Tân Tiến, tơring čar Dak Lak, jing mông ngui ngor mơak pơplông pĕ gông atông čing ring hơgor, laih anun pơdah mơnong ƀong huă, lăi pơthâo bruă mă mơ̆ng đưm gru grua, kiăng pơtrut bruă ngă thâo gum pơgôp djuai ania. Anai lĕ tơlơi či kiăng hơmâo sit nik amăng tơlơi hơdip mơda mơnuih ƀôn sang, djru kơ bruă djă pioh gru ama grua amĭ mơ̆ng đưm hiam klă, laih anun kiăng jing kah hăng gơnam sĭ mơdrô pơhưč tuai hyu ngui amăng plơi pla.

Ƀu kơnong pơdah tơlơi pơplông ngui ngor čing hơgor đôč ôh, amăng tơlơi hơdip mơda rim hrơi, djuai ania Hơdang ƀơi plơi Kon Hring, să Čư̆ Mgar, tơring čar Dak Lak dŏ djă pioh na nao gru grua hiam đưm. Amăng anun hơmâo tơlơi ngă yang huă asơi hle, kiăng ngă yang iâu bơngăt pơdai, yang hri juăt pơphun rim thun, akŏ thun phrâo pioh kơ ană plơi pla ala ƀôn, wơ̆t tuai rơnguai mơ̆ng ataih, jĕ giăm nao ngui hrŏm, anun jing rơnoh yom gru grua hiam đưm phara biă mă, pơdah rai tơlơi thâo gum pơgôp nao rai, pơhưč ƀing tuai nao ngui amăng plơi pla.

Mơ̆ng mơguah sing bring yang hrơi aka ƀlĕ, amai Ngân ieo hnuă hăng prăp lui bruă amăng sang apui, dơ̆ng mơ̆ng braih điơ̆, asar rơtă pĕ ƀhu mơ̆ng hmua, ƀâo phu, yua sang anŏ rah pla mă, kiăng hơmâo braih điơ̆, braih ñar brông koč asơi điơ̆ lŭk hăng rơtă sơng. Ñu lăi, anai lĕ tơlơi ngă yang yom biă mă amăng plơi, anun yơh khom prăp rơmet, tong ten, djop mơta mơnong ƀong huă jơman hloh. Braih điơ̆, ñar ăt khom tơpơi hơbơi hĭ rơgoh, tram amăng ia brơi ia hram tơma amăng braih, giong anun črô̆ amăng đing pơ-ô ƀudah de djrao, ăm amăng apui a, ƀơi pơtâo kan ƀudah pra apui, pơhang ƀơƀrư̆, tui hơdră brông asơi điơ̆ juăt ngă.

“Kâo ăt mơak biă mă dưi hrŏm hăng neh met wa hăng amăng plơi tơnă asơi hơbai añăm tui gru grua đưm djuai ania kiăng mơak hrŏm hơbit. Thun anai, bơyan mơyan hơpuă yuă, pĕ boh troh, sĭ mơdrô hơmâo rơnoh ƀiă anun yơh abih bang mơak hrŏm mơ̆n”.

Sang anŏ yă Tah ƀu kơnong prăp lui asơi brông, koč hăng añăm mơnong ăm đôč ôh, dŏ hơmâo lu mơnong ƀong jơman phara kah hăng: Añăm mơnong tơkuih glai. Yă Tah brơi thâo, tui hăng tơlơi pơmin juăt thâo mơ̆ng đưm djuai ania Hơdang, tơkuih lĕ pô ayăt hăng pơdai, ñu juăt kĕ ƀong pơrai pơdai amăng đang hmua. Yua kơ anun yơh, tơkuih arăng khom mă hăng ba glăi ngă yang kiăng rơkâo khul yang rơbang djru pơgang ba phun pơdai djuai kơtor amăng đang hmua huăi răm ƀăm tơkuih prô̆ ngă.

“Hơmâo mơnŭ čuh mơnŭ, hơmâo akan ba akan hơkop, hơmâo tơkuih ba añăm mơnong tơkuih pioh čuh ƀong. Ƀong akan lĕ kiăng tơphă yua kơ akan lĕ djuai mơnong muih, djŏm dŏ amăng ia rơ-ơ̆ na nao. Tơkuih lĕ phă pơrai, ta ƀong ñu, kiăng thun pơ anăp huăi ñu phă pơrai dơ̆ng”.

Tơdơi kơ ngă giong abih bruă mă prăp lui gơnam či ngă yang, ƀong huă, arăng pơphun ngă yang, iâu lăi khom ngă kơdrưh ƀơi lan sang rung plơi, hơmâo ƀing tha plơi, khua ƀôn hăng abih bang ană plơi pla. Hơdôm mơta mơnong ƀong huă kah hăng asơi brông, koč, añăm mơnong ăm, tơpai čeh…hlâo kơ mơñum ba ngă yang pơyơr kơ khul yang rơbang soh. Ơi Vi Voan, Khua plơi Kon Hring, brơi thâo:

“Ană plơi pla hơ̆k mơak biă mă čơkă hrơi ngui ngor ngă yang anai, tơdơi kơ sa thun mă bruă gleh glar, hrơi anai pơdơi pơdă yơh, pơtum hrŏm hơbit glăi pơ sang rung, hlơi hơmâo gơnam ƀong hơgĕt djă ba abih, hăng tơlơi ngă pơpŭ hrŏm hrơi mơak ngă yang mơ̆ng anun kiăng djă pioh gru grua đưm djuai ania Hơdang mơ̆ng rơnuk ơi yă pioh glăi”.

Tơdơi kơ abih tơlơi ngă yang, abih amăng plơi dŏ pơtum jum dar ƀơi sang rung, anih dưm pơdă mơnong ƀong huă, brơi abih bang mơ̆ng tha plơi, khua ƀôn truh pơ čơđai muai hăng ƀing tuai rơnguai hai amra huă ƀong hrŏm. Mơnong ƀong huă ngă yang pơyơr kơ khul yang rơbang giong, sô̆ pơpha brơi abih bang huă ƀong, ngui ngor hrŏm mơak, ƀong asơi brông, koč, anăm mơnong ăm, añăm hla rơ̆k tul tơpung, abih bang pơkra ming mơak ngă yang huă asơi hle hăng djop mơta mơnong ƀong huă hyu mă amăng glai kmrong Dap Kơdư soh. Tuai nao ngui hrŏm yă Phạm Kerstin, djuai ania dêh čar Đức, hling hlang biă mă ƀuh hrơi ngui ngor ngă yang mơak djơh hăng anai, ñu lăi:

“Ngă yang ngui ngor ƀuh mơak biă mă, pran jua hơ̆k kơdơ̆k ƀu thâo anŏ pia. Kâo kiăng biă mă hơduah ĕp tơlơi phiăn gru grua, tơlơi hơdip mơda mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă ƀơi anai. Mông mơak anun kơdok kơdor biă mă, tơlơi hơdip mơda hiam mơak biă mă”.

Ngă yang huă asơi hle ƀơi plơi Kon Hring lĕ mông pioh kơ abih bang, rim čô ană plơi pla pơdah rai pran jua thâo jum tuai, tơlơi gum pơgôp djuai ania hăng tơlơi kah pơpha tơdruă. Amai Nguyễn Thị Yên, dŏ ƀơi Buôn Ea Sang, să Čư̆ Mgar, tơring čar Dak Lak brơi thâo, lu mơta mơnong ƀong huă pơkra ming mă amăng plơi pla ƀong huă jơman biă mă, laih anun mơak hloh mông ngui ngor gru grua atông čing suang  arap hiam hăng mơak biă mă.

“Anai lĕ tal blung a kâo rai lăng ngui ngor ngă yang mơak anai. Hơmâo lu tơlơi ngui ngor hăng ngă yang pơpŭ bơni hiam anun kâo hơ̆k kơdơ̆k biă mă hơmâo rai ngui hrŏm, jơngum mơak amăng sa boh plơi pla hrup anun”.

Ngă yang huă asơi hle djuai ania Hơdang ƀơi plơi Kon Hring, să Čư̆ Mgar, tơring čar Dak Lak, jing anih anom pioh pơlir djuai ania, anih djă pioh rơnoh yom gru grua hiam đưm, tơlơi thâo gum pơgôp djuai ania, kah pơpha tơlơi mơak klă,  ba mơnong ƀong huă hăng tơlơi puăi tlao hiam mơak.Tơlơi hơdip bơngăt jua hơmâo mơta gru grua hiam hăng anŏ phara ñu mơ̆ng mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă, kiăng dŏ djă pioh na nao, pơlar tui lu hloh, ră anai jing gơnam sĭ mơdrô lu mơta pioh čơkă tuai hyu ngui amăng plơi pla./.