VOV4.Jarai-Amăng bơyan anai phun sầu riêng glăk bơnga, pơ adai boh. Anai le\ hrơi mông yôm biă mă, dưi pơsit phun pla mơboh lu hă aset, hiam hă [u\.

Yua anun, kho\m kiăng pô pla sầu riêng thâo hơdră pla djơ\ lăp. {u [iă ôh sang ano\ pla sầu riêng bưp tơlơi tơnap amăng bruă pla phun sầu riêng amăng bơyan anai:

Pơphun pla phun sầu riêng Đôna mơng thun 2008, ơi Nguyễn Văn Hùng do\ [ơi tơring kual Phước An, tơring glông Krông Pac\, Daklak brơi thâo, khă mơng hla tui lu anih, hyu hơduah e\p hơdră pla phun sầu riêng amăng bơyan c\uh bơnga pơ adai boh, samơ\ đang sầu riêng rơbêh kơ 3 ar mơng sang ano\ `u ăt [u hiam tui hăng ano\ kiăng lơi:

‘’Hlâo adih kâo pioh phun `u hơdip kiăo tui yang pơjing brơi gơ\ đôc\ yơh, yua anun phun `u bluh bơnga dơ\ hơpă ăt hlung h^ abih mơn, arăng lăi [u brơi pơklaih lui tui anun ôh, kho\m kơc\et h^ bơnga jê| [ơi tơdu\ `u, pioh lui bơnga [ơi phun đôc\, giong anun kâo hla tui mơn, samơ\ bơnga `u ăt hlung abih mơn.

Tơdơi kơ anun arăng lăi phara dong yơh, arăng pơtô brơi pioh lui bơnga ataih mơng phun 1 met, 1 met ha mơkrah, laih dong ta kho\m kơc\et h^ [iă, pioh lui lơm 2 tơgam 1 ayul bơnga tui anun kah mơng klă.

Samơ\ hla tui hrup anun laih ăt [u mơboh đơi lơi. Yua hnun, kâo [u thâo ngă hiư\m pă dong tah sầu riêng mơng mơboh’’.

{u kơnong bưp tơlơi hlung bơnga sầu riêng tui hăng sang ano\ ơi Hưng đôc\ ôh, giăm 100 phun sầu riêng mơng sang ano\ yă Thái Kiều Phượng, [ơi [uôn Ako\ Tam, să Ea Tu, plơi prong Buôn Ma Thuột hlung boh mơda dong.

Yă Phượng brơi thâo, sang ano\ `u pruih ia, pruai kmơk laih, samơ\ ăt hlung boh mơda mơn. Tui hăng `u pơmin, hăng tơlơi hlung boh ră anai, đang sầu riêng mơng sang ano\ `u amra hro\ trun 30% mrô pơhrui glăi pơhmu hăng thun hlâo:

‘’Sang ano\ gơmơi ăt wai lăng, rông phun, pruih ia klă biă mă yơh, 5 hrơi, 10 hrơi pruih ia sa wơ\t, ăt pruai kmơk, pruih jrao na nao mơn, pruih jrao arong, jrao pơdjai pơmao, jrao pơdjai arong wil mriah, samơ\ ăt [u thâo yua hơget `u hlung bơnga, hlung ato\ng bơnga, pơ adai boh hai ăt hlung mơn. Gơnang kơ [ing rơgơi kơhnâo pơtô brơi kiăng gơmơi hrăm tui, rông phun pla pơlar đ^ hiam’’.

Hơmâo rơbêh 20 thun rơguăt bruă pla sầu riêng, samơ\ ơi Y Hrah Êban do\ [ơi [uôn Ako\ Tam, să Ea Tu, plơi prong Buôn Ma Thuột ăt lăng bruă tơnap hloh amăng bruă pla sầu riêng bơyan `u bơnga, pơ adai boh le\ wai lăng hlăt kman.

Ơi Y Hrah brơi thâo, khă mơng nao hrăm lu anih pơtô hơdră pla sầu riêng, pô `u hai ăt hrăm tui lu hơbô| bruă ăt kah hăng mă yua boh thâo wai lăng sầu riêng, samơ\ rim thun, đang sầu riêng mơng sang ano\ `u ăt hơmâo hlăt kman pơc\răm mơn, mrô phun pla djai yua hlăt kman [ong ăt hơmâo lu mơn:

‘’Kâo [uh phun sầu riêng juăt hơmâo hlăt kman [ong kah hăng ngă [le\ kơtăk, phun `u hơmâo kman anai dưi mơn pơjrao, samơ\ 10 phun le\ hơmâo 1-2 phun đôc\ yua kman ngă, lu biă mă le\ hlăt [ong phun, hlăt [ong phun le\ ta [u thâo pơjrao dong tah.

Tơdơi kơ anun le\ hlăt ngă brung hla, tơpok kơđuh hăng ngo\ phun, phrâo anai kâo lôk h^ laih kơđuh `u, pik nao jrao samơ\ ăt [u thâo pơjrao lơi. Gơnang kơ [ing rơgơi kơhnâo pơtô brơi hơdră kiăng gơmơi hla tui’’.

Kiăng pơblang rơđah kơ tơlơi bơngơ\t anai mơ\ng mơnuih [on sang laih anun djru pơtô brơi hơdră wai lăng răk rem phun boh sầu riêng tu\ yua hloh, pô mă tơlơi pơhing phrâo Gong phun jua pơhiăp Việt Nam do\ [ơi kual Dap kơdư hơmâo bưp ră ruai tom nai prin tha Hoàng Mạnh Cường, Khua anom pơtô gah bruă pla kyâo hăng phun boh troh, Sang bruă kơsem min bruă ngă hmua pla kyâo Dao kơdư lăi nao kơ tơlơi anai.

-Ơ nai prin tha Hoàng Mạnh Cường, amăng tơlơi ]ih mơ\ng dơ\ng klơi brơi [uh, tơlơi hlung bơnga, hluh boh adai mơda sầu riêng ră anai glăk ngă kơ mơnuih pla boh sầu riêng bưp tơlơi tơnap tap biă mă, tui hăng ih ơi nai prin tha phun `u mơ\ng pơpă hơmâo tơlơi djơh hăng anai le\ ?

-Nai prin tha Hoàng Mạnh Cường :  Tơlơi luh hla, hlung boh adai mơda [ơi phun boh sầu riêng, hơmâo lu biă mă, samơ\ ta kơđiăng mă hơdôm mơta tơlơi tui anai:

Mơta sa, mơnuih [on sang ta kơđiăng djă hơnong  djrưh amăng đang boh troh yua dah tơdah [u hơmâo ia djrưh amăng đang [udah pruih ia [u djop, [udah lu đơi ia phun pla amra bơblih ano\ kiăng, ngă `u kơtuă luh boh, hlung hla.

Mơta dua le\, mơnuih [on sang ta kơđiăng amăng hrơi blan phun boh sầu riêng ta bơnga, anăm pruai ôh kmơ\k lu mơta, hơmâo lu đạm, biă mă `u pruai kaliklorua ăt amra ngă luh bơnga mơn.

Mơta klâo le\, lơ\m  bơnga kiăng đôm boh ta anăm kuai lo\n amăng đang ôh, hu\i ngă djơ\ akha mơda laih anun tơ\i lu akha ăt `u bơblih tơlơi hơdip `, ngă luh hla hăng hlung boh.

Mơta pă dơ\ng le\, anăm trơ\i tơdu\, ]re than ôh amăng hrơi blan anai, biă mă `u ta uă h^ than ăt ngă kơtuă amăng kơtăk phun pla, kơ` `u luh hla hăng bơnga lu mơtam.

-Hnun hă, tui hăng tơlơi e\p lăng [ing gơmơi [uh, ră anai mơnuih pla boh sầu riêng juăt ngă tui hơdră pe\ h^ [iă bơnga `u, kiăng lui h^ bơnga `u ]uh [ơi than [u kiăng đơi ôh, tui ih ơi nai prin tha, ngă hiư\m pă pe\ h^ bơnga djơ\ hơdră ?

-Nai prin tha Hoàng Mạnh Cường :  Bruă trơ\i tơdu\, ]re than hăng pe\ lui bơnga rơbêh le\ yom biă mă, yua dah lơ\m [ing ta pe\ lui h^ bơnga `u, [ing ta  amra dăp hơdră dơ\ng mơ\ng hlâo, lăng bơnga `u [ơi amra mơboh, kiăng boh bơkơnar sit ta pe\ tơdơi anai.

Ta ăt kơđiăng sit pe\ lui bơnga, gleng nao bơnga ]ăt krah phun, tơbiă rai mơ\ng phun mơtam [udah than `u, yua dah bơnga ]ăt tơpă ]lah mơ\ng phun tơdơi anai boh `u kơtra#o amra joh, tơ\i h^, `u khom ]ăt a`reng kiăo tui phun [udah than kah klă.

Ta lui bơnga ]uh lu [ơi phun hăng tha prong giăm phun lu hloh, anăm lui ôh bơnga [ơi tơdu\ than. Ta khom trơ\i tơdu\ anăm lui than boh sầu riêng dlông rơgao kơ 6 met ôh.

Tơdah lui dlông đơi rơgao 6 met, ia jing rông kơ than `u yơh lu, [u truh pơ boh ôh, kơnong kơtăk `u rông than pơprong.

Lơ\m bơnga hăng boh le\, ta dưi mơn pruih ia jrao kmơ\k MKB, anun le\ siêu lân hăng kali dua wơ\t, lơ\m sa wơ\t pruih 12 hrơi tơdơi kơ kah pruih dơ\ng, kiăng huăi luh boh hăng bơnga.

-{uh rơđah pe\ lui bơnga kiăng djă hơnong boh đôm glăi lu hloh. Khă hnun, kiăng pơgang kơ phun boh sầu riêng ta đ^ hiam klă kjăp hơđong le\ ta djă lui hơdôm boh sầu riêng lơ\m sa phun kiăng djơ\ hloh, ơ nai prin tha ?

-Nai prin tha Hoàng Mạnh Cường :  Hăng boh do\ đôm amăng phun kiăng djơ\ le\\. Ta kơsem lăng tui hluai thun boh sầu riêng, `u kjăp hă [o#, truh thun pe\ boh s^ mơdrô laih le\, [ing ta kơnong pioh mơ\ng 90-120 boh đô] lơ\m sa phun laih anun ta djă hơnong tui hluai thun tơdơi dơ\ng.

Yua dah juăt 1u boh sầu riêng thun anai boh lu, thun tơdơi boh aset glăi  yua phun `u pơ-ai laih yua kơ anun ta pioh glăi boh man [rô đô] kiăng phun `u kơtang dưi mơboh djơ\ hơnong amăng thun pơ anăp.

Tơdah [ing ta lui boh `u lu đơi, pruai lu kmơ\k jing kiăng rông boh, tơdah [u djop ôh le\ boh amra khen, anet h^, [u bơkơnar ôh, [eh poh h^.

-Ơ nai prin tha, tơlơi hlung boh mơda, arong arua] ngă sat sa tơlơi mơnuih pla boh sầu riêng gleng nao mơn. Rơđah biă mă `u, hơmâo đang boh sầu riêng đơ đa arong arua] pơ]ram, [ong phun, ngă tơbiă kơtăk laih anun brung hla, tơlơi anai ih hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơge\t mơ\n ?

-Nai prin tha Hoàng Mạnh Cường :  Mơta sa le\ kman ngă tơbiă kơtăk, ]ơđang phun lu biă mă, tơlơi anai `u hơmâo dua mơta phun yua pơmao phitopphira hăng phusadium ngă. Sit hơmâo tơlơi anai, [ing ta khom thâo ta` hăng kuah h^ abih ia ju\ uai amăng kơđuh phun boh, mă yua ia jrao rirumin pik nao  [ơi phun kyâo.

Dua le\ [uh ngă brung phun. Anun le\ kman ]ăt rơna. Hu\i rơhyưt biă mă yua dah `u ngă krô than. Yua dah bơyan hơjan phun kyâo ia djrưh lu.

Ta [u ]re than ngă rơhaih rơhong ôh anun  yơh phun `u krit krut h^, ia djrưh do\ đôm, ]ăt rơna. Bruă pơ rơgoh h^ rơna le\, ta nao blơi ia jrao pơ anih s^ ia jrao pơgang phun pla laih anun glăi pruih nao pơ phun mơtam.

Kiăng pơsit h^ tơlơi anai, laih pe\ boh [ing ta ngă pơ agaih, rơhaih rơhong đang boh troh, kiăng hơmâo pơ-iă pơ]rang nao, phun kyâo thu ia na nao huăi hơmâo rơna dơ\ng tah.

Tơdah hlăt [ong phun, mut amăng lăm, tơnap biă pơjrao. {ing ta khom thâo hluh hơdră mă yua ia jrao pơdjai hlăt anun. Ta dưi mă yua ia jrao, a`ru\ hăng hmlơi laih anun jêk nao amăng amăng hlăt ]ur [ong phun pla anun, ngă hnun kah djai hlăt.

-Hnun hă, bơni kơ ih nai prin tha Hoàng Mạng Cường, Khua anom pơtô pla kyâo hăng phun boh troh, sang bruă kơsem min ngă hmua pla kyâo Dap kơdư, hơmâo lăi pơthâo kơ gơmơi hơdră wai lăng răk rem phun boh sầu riêng amăng bơyan bơnga hăng đôm boh.

Siu H’Mai-Nay Jek: Pô ]ih hăng pôr