VOV4.Jarai - Tơdơi 15 thun ngă tui hơdôm tơhnal bruă pơkă phrâo, Việt Nam hmâo laih hơdôm bôh than klă amăng bruă hro\ trun rin rơpa, ngă tui tơlơi dưm kơnar gah đah rơkơi, đah kơmơi hăng đ^ kyar bruă pơtô juăt. Khă hnun hai, yak mu\t rơwang phrâo, lom hơdôm tơhnal bruă đ^ kyar pơplih mơng ta` truh kơ kơjăp, Việt Nam glăk kơdo\ng glăi hăng [u [ia\ ôh tơlơi tơnap tap hăng tơlơi lông. Ngă hiưm hơpă kiăng dưi djă pioh bôh than dưi ngă hăng ngă giong hơdôm tơhnal bruă phrâo do# glăi, anăp nao đ^ kyar kơjăp? Anai le\ tơlơi phun dưi hmâo Việt Nam ba tơbiă amăng Mông Jơnum prong Khul pơlir hơb^t Khoa git gai wai lăng pơ ala mơnuih [ôn sang djo\p dêh ]ar tal 132 (IPU 132).

            Lăng glăi jơlan ngă tui 8 tơhnal bruă pơkă phrâo mơ\ hơdôm bôh dêh ]ar ding kơna Sang gum hơb^t djo\p dêh ]ar tu\ ư ba tơbiă amăng thun 2000 hăng hrưn đ^ khom hmâo amăng thun 2015, anun le\: Hro\ trun tơlơi [un rin hăng rơmon rơpa; pơtô juăt ]ơđai gưl sa; kơtưn tơlơi dưm kơnar gah đah rơkơi, đah kơmơi hăng pơđ^ tui bruă gơgrong kơ đah kơmơi; hro\ trun mrô ]ơđai moai djai bru\; kơtưn tơlơi soaih pral kơ [ing [a\ ană; pơgang hlôm hlâo HIV/AIDS, tơlơi duam pơgrun hăng hơdôm klin ruă hu^ rơhyư\t pơkon; pơhlôm kơjăp anih anom do# hăng pơjing hơdôm bruă gum hrom đơ đam rong lon tơnah yoa kơ bôh than đ^ kyar, Việt Nam hmâo laih lu bôh tơhnal yôm phăn, dưi hmâo jar kơmar ]ih djă pioh hăng pơsit yôm. Rơđah biă `u, dêh ]ar Việt Nam ngă giong laih sa dua tơhnal pơkă phun, kah hăng, ngă giong bruă pơtô ]ơđai sang hră gưl sa amăng thun 2010 hăng anăp nao pơsir bruă pơtô juăt ]ơđai gưl dua hăng gưl tlâo. Truh ră anai, Việt Nam ăt ngă giong mơn tơlơi dưm kơnar gah rơkơi, đah kơmơi hăng pơđ^ bruă gơgrong kơ đah kơmơi. Bruă ia jrao hăng tơlơi soaih pral lăi hrom hmâo lu laih bôh than [uh rơđah. Thun tha rơma hơnong `u mơng mơnuih dêh ]ar Việt Nam đ^ tui truh rơnoh 73 amăng thun 2012. Lu thun hlâo dih, Việt Nam truh kih laih amăng bruă wai lăng tơlơi duam pơgrun, sa dua mơta tơlơi ruă hu^ rơhyư\t hăng glăk [ơi anăp jưh tơhnal pơkă hro\ trun mrô ]ơđai moai djai (mrô ană nge we\t hro\ trun do# 23/1000 mrô ană nge thun 2012, hro\ trun rơbêh kơ 2/3 bơhmu hăng thun 1990). Biă `u, Việt Nam gir run hăng ngă giong hlâo kơ hrơi pơkă tơhnal bruă hro\ trun [un rin hăng rơmon rơpa amăng thun 2002. Bruă hro\ trun [un rin hmâo laih hơdôm yak nao dlông hloh, hăng rơnoh hro\ trun [un rin ta`. Mrô mơnuih [un rin hro\ trun mơng 58,1% thun 1993 trun do# 9,6% thun 2012 hăng do# 6% amăng thun 2014. Khă hnun hai, tui hăng Kơ-iăng Khoa {irô ding jum wai lăng mơnuih mă bruă, tơhan rơka ruă hăng mơnuih mơnam dêh ]ar ta, ơi Nguyễn Trọng Đàm, bruă hro\ trun [un rin [ơi Việt Nam glăk do\ng glăi hăng lu tơlơi lông: “{un rin gleng nao [ơi kual [un rin hloh le\ neh wa djuai ania [ia\ do#, kual ]ư\ siăng, tơlơi lông hăng [ing ta pơ\ anăp anai. Hyuh hyiang [u klă hăng pơplih hyuh hyiang glăk pơhu^ truh [ing ta. Lom sa thun hmâo hơdôm pluh rơbâo bôh sang ano# tơtlaih mơng [un rin, laih anun, yoa kơ hyuh hyiang [u klă, po\t glăi [un rin dong. Tơlơi lông dong le\ hro\ trun [un rin mơng [ing ta akă sit n^k kơjăp, yoa kơ mrô mơnuih [ôn sang hmâo prak pơhrui glăi djơ\ hơnong [un rin lu. Anun le\ hleh hloh kơplah wah [un rin [u lu”.

            Lu mơnuih juăt bruă amăng lon ia ta hăng jar kơmar lăi le\, khă ngă giong tơhnal hro\ trun [un rin hăng pơsir giong bruă pơtô ]ơđai gưl sa, samơ\ Việt Nam glăk bưp hơdôm tơlơi tơnap tap kiăng dưi djă pioh kơjăp hơdôm bôh than dưi ngă ăt kah hăng ngă giong hơdôm tơhnal bruă do# glăi, biă `u anih anom do#, wai lăng HIV/AIDS. Yă Pratibha Mehta, khoa pơ ala mơng Sang gum hơb^t djo\p dêh ]ar gơgrong bruă [ơi dêh ]ar Việt Nam, Khoa pơ ala kơ Sang gum hơb^t djo\p dêh ]ar [ơi dêh ]ar Việt Nam pơsit: 15 thun rơgao, tơlơi đơ đam rong lon tơnah pơplih phrâo ta`, pơplih hyuh hyiang lon adai hăng mơnuih mơnam amu` bơdjơ\ nao rơđah đông biă; tơlơi [u dưm kơnar le\ do# mơn amăng hrim bôh dêh ]ar, lom anun hơdôm bôh dêh ]ar glăk đ^ kyar khom hloai tui lu hloh, hăng Việt Nam [u tlaih mơn. Amăng jơlan hơdră mă bruă mơng pô, Sang gum hơb^t djo\p dêh ]ar amra djru pran joa kiăng Việt Nam ngă tui klă hơdôm tơhnal bruă pơkă pơ\ anăp anai: “Sang gum hơb^t djo\p dêh ]ar hăng hơdôm ding kơna mơng Sang gum hơb^t djo\p dêh ]ar pel e\p laih rơbêh kơ sa thun kơ jơlan hơdră mă bruă tơdơi kơ thun 2015, hăng tơhnal pơkă pha ra kơ tơlơi đ^ kyar kơjăp. 88 bôh dêh ]ar gum lăi pơthâo 11 mơta ako# bruă, amăng anun hmâo wo\t dêh ]ar Việt Nam. Khul gru\p Sang gum hơb^t djo\p dêh ]ar [ơi dêh ]ar Việt Nam amra djru Việt Nam đ^ kyar hăng kiăng dưi ngă kah hăng kơ]a\o bruă đ^ kyar bơwih [o\ng mơnuih mơnam mơng thun 2016-2020, amăng anun pơhlôm tơlơi gum hrom kiăng dưi ngă hơdôm tơhnal pơkă đ^ kyar kơjăp, ăt kăh hăng tơhnal pơkă đ^ kyar mơng Việt Nam. Tui hăng anun, Sang gum hơb^t djo\p dêh ]ar amra djru Khoa git gai wai lăng pơ ala mơnuih [ôn sang dêh ]ar Việt Nam (Khoa GGWLPA m[s) amăng bruă lăng tui hăng ngă tui hơdôm tơhnal pơkă đ^ kyar kơjăp”.

            Kiăng dưi ngă hơdôm tơhnal bruă pơkă phrâo hăng anăp nao tơhnal đ^ kyar kơjăp, Việt Nam glăk pơsit pran joa “Pơplih bôh pơhiăp jing bruă mă”. Anai ăt le\, ako# bruă dêh ]ar Việt Nam ba tơbiă amăng mông jơnum sit n^k mơng Jơnum min pơlir hơb^t Khoa GGWLPA m[s rong lon tơnah tal 132 (IPU 132), kiăng ngă pơhư\] h’dôm tơlơi pơ]eh phrâo, tơlơi gum hơgo#p mơng [ing Khoa GGWLPA m[s, Khoa pơ ala m’nuih [ôn sang amăng bruă pơjing tơhnal bruă đ^ kyar kơjăp hăng pơsit jơlan gah đ^ kyar đơ đam rong lon tơnah, amăng anun hmâo dêh ]ar Việt Nam amăng 15 thun pơ\ anăp. Ơi Trần Văn Hằng, Khoa Jơnum min pơtom hiăp mơng Khoa GGWLPA m[s brơi thâo: “{ing ta glăk anăp nao tơhnal bruă đ^ kyar kơjăp. Tơhnal bruă đ^ kyar kơjăp hmâo 17 tơhnal pơkă hăng bruă 169 mơta bruă mă. Bruă mă mơng Khoa GGWLPA m[s ngă hiưm hơpă dưi ngă 17 tơhnal bruă anai hăng kiăng dưi ngă le\, khom pơplih phrâo tơlơi phiăn hăng hơdră bruă, laih anun pơdo\ng hơdôm hơdră, hơdră bruă pơsit pioh po\k pơhai ngă tui”.

            To# tui hơdôm bôh tơhnal truh kih hăng tơlơi hra\m găn gao mă tu\ mơng 15 thun ngă tui hơdôm tơhnal bruă pơkă phrâo, Jơnum min pơlir hơb^t Khoa GGWLPA m[s rong lon tơnah 132 amra jing mông bơkơtoai pioh Vịêt Nam lăi pơthâo hăng pơđ^ tui tơlơi pơmin mơng abih bang mơnuih mơnam kơ hơdôm tơhnal bruă đ^ kyar kơjăp. Hrom hăng anun, pơsit bruă mă mơng Khoa GGWLPA m[s amăng bruă pơđ^ tui bôh tơhnal lăng tui hăng bôh tơhnal ngă tui hơdôm bruă đ^ kyar kơjăp amăng rơwang tơdơi kơ thun 2015.

                                 Siu H' Prăk: Pô ]ih hăng Pôr