VOV4.Jarai - Bôh tơhnal pel e\p kơ tơlơi hơd^p mơda, bơwih [ong huă – mơnuih mơnam mơng 53 djuai ania [ia\ brơi [uh prak pơhrui glăi hơnong `u mơng sa bôh sang ano# kơnong kơ hmâo 1 klak 200 rơbâo prak lom sa blan. Lom anun kơnong kơ amăng thun 2016 anai, mrô prak tuh pơ plai kơ kual djuai ania [ia\ do# đ^ truh rơbêh kơ 7.500 klai prak laih. Yua kơ bôh tơhnal hro\ trun [un rin akă prong?

Tuh pơ plai hyu đơr hơr. Lom ngă hơdră bruă hlâo mơ\ akă yap nao ngăn drap hmâo djop pioh pơ pha brơi mơn. Anun le\ dua mơta tơlơi phun ngă hơdư\ bôh tơhnal mơng hơdră bruă tuh pơ plai đ^ kyar bơwih [ong mơnuih mơnam amăng kual neh wa djuai ania [ia\ do# amăng hơdôm hrơi rơgao. Ơi Y Khu\t Niê, Khoa pơ ala m[s tơring ]ar Daklak, rơkâo đ^: “Kâo rơkâo hlâo kơ ngă hơdră bruă kơ neh wa djuai ania [ia\, khom hluai tui ngăn rơnoh hlâo. Dưi hă [u dưi pơhlôm brơi mơng 80-90%, anun kah mơng ngă hơdră bruă. Lom ngă hơdră bruă ta#u hloh ngă hro\ trun mrô mơnuih pioh kơ hơdră bruă.”

Pơblang kơ tơlơi tuh pơ plai đơr hơr, ơi Tống Thanh Bình, Khoa gru\p Djuai ania tơring ]ar Lai Châu, lăi le\ anun le\ kơ [ing ta akă hmâo tơlơi pơkă hăng tơhnal pơkă tuh pơ plai. ~u lăi đ^ tơlơi bơhmu nao kơ bôh nik kaih ngăn drăp tuh pơ plai kơ rơwang bruă đ^ kyar bơwih [ong mơnuih mơnam kual hơdôm djuai ania Mảng, Cống, La Hủ hăng Cờ Lao, anun m[s akă sit nik đăo gơnang kơ hơdră bruă anai: “Jơlan hơdră tuh pơ plai kơ 4 djuai ania [ơi tơring ]ar Lai Châu, Hà Giang hăng Điện Biên. Ako# bruă dưi pơsit mơng thun 2010 mơ\ truh thun 2013 kah mơng hmâo prak tuh pơ plai.”

Hơdôm hơdră bruă tuh pơ plai kơ kual neh wa djuai ania [ia\ hlâo dih le\ 13, ră anai hro\ trun do# 10 jơlan hơdră. Samơ\ anai kơnong kơ hơdôm jơlan hơdră yua kơ Jơnum min djuai ania po\k pơhai. Bơ\ hơdôm hơdră bruă kơ kual djuai ania [ia\ mơ\ hơdôm [irô ding jum, gơnong bruă pơkon po\k pơhai le\, tui tơlơi pơsit mơng yă Phương Thị Thanh, Kơ-iăng Khoa Jơnum min pơ ala m[s tơring ]ar Bắc Kạn, Jơnum min djuai ania akă [u dah [u thâo rơđah. Sit [u thâo abih bang hơdôm rơwang bruă glăk tuh pơ plai, anun Jơnum min djuai ania tơnap dưi pơ phô kơ Ping gah, Kơnuk kơna pơkă hơdôm hơdră bruă amăng tơhnal bruă mă, giăm hăng bôh nik amăng rơwang to# tui.

Ơi Lê Sơn Hải, Kơ-iăng Khoa Jơnum min djuai ania, lăi mơn, hơdôm tơlơi akă dưi ngă phrâo lăi amăng bruă ngă tui hơdôm hơdră bruă tuh pơ plai kơ kual neh wa djuai ania [ia\. Rơgao kơ pel bôh nik, `u ăt ]râo tơbiă mơn tơlơi do# đôm amăng bruă ngă tui hơdôm hơdră bruă anai do\ng amăng hơdôm anih pơkôl [u hmâo hlơi pơmin nao: “Hmâo hơdôm tơlơi đôm gah hơdră bruă mơ\ kơnong kơ yua kơ sa dua ]ô mơnuih mă bruă, mơnuih juăt bruă ngă gun. Hơdră bruă klă biă, samơ\ tơlơi pơmin akă djơ\ kơ hơdră bruă. Anai le\ sa tơlơi phun mơng bruă djuai ania. {ing ta dưi mơn mă yua phiăn mơng hơdôm tơlơi pơsit mơng Khoa dêh ]ar hrim dah dăp gah tlôn sôh. Tơdah hmâo phiăn, hơdră dưi pơplih hơdôm hơdră anai thơ, bruă pơ pha ngăn drăp amra pha ra.”

Lom anun mrô sang ano# [un rin hơnong `u mơng đơ đam dêh ]ar ta le\ 7% hă kual neh wa djuai ania [ia\ le\ 23%. Hơdôm tơring ]ar Điện Biên, Sơn La, Hà Giang, Cao Bằng, mrô anai pơ plih mơng rơbêh kơ 40-48%. Sa dua djuai ania [ia\ mơnuih hloh, kah hăng La Hủ, mrô anai truh kơ 84%.

Trung tướng Vi Văn Long, Kơ-iăng Khoa Anom wai lăng tơlơi rơnuk rơnoa – {irô ding jum Kông ang, lăi pơthâo tơlơi ruai kơ tơlơi akă dưi ngă amăng bruă ngă tui hơdră bruă hro\ trun [un rin hăng sa tơlơi ruai mơng lu plơi pla: “{ơi lu plơi pla, bruă ruah sang ano# sit nik pơmin amu` mơ\ jing tơnap. Lom ba tơbiă ple\ hră [ơi hơdôm mông jơnum plơi pla le\, hơdôm kơnung djuai hmâo lu mơnuih gơ`u ple\ kơ hơdôm bôh sang ano# amăng kơnung djuai pô. Hơdôm mơnuih [un rin sit nik mơ\ [ia\ adơi ayong thơ [u dưi ruah mu\t amăng hră ]ih anăn anai pioh ]ơkă mă hơdră gum djru ôh.”

{u dah kah hăng tơlơi pơsit brơi, pơplih hră ako# sang kơ neh wa. Hluai tui hră ako# sang, hơdôm bôh sang ano# [un rin dưi ]ơkă mă hơdră gum djru tui ako# mơnuih. Samơ\ kiăng ngă phrâo [u dah kah pơ pha hră ako# sang, tơlơi rơkâo blung a le\ khom hmâo hră lăi pơthâo hrơi, anih anom tơkeng. Lom anun, neh wa [ơi hơdôm kual juăt hmâo tơlơi ayuh hyiăng ia ling dăo ngă, [u dah đuăi hyu do# pơkon, [u dah pơdo\ng plơi pla hơđong thơ, bruă dưi djă pioh hră khai sinh (hră pơsit hrơi blan tơkeng) pioh hmâo tơhnal pơkra phrâo [u dah kah đuăi hră ako# sang “Tơnap kah hăng đ^ kơ dlông adai dih mơn”. Ơi Y Khút Niê brơi thâo: “Mơnuih 30, 40 thun hră pơ-ar pơsit hrơi tơkeng lu `u rơngiă h^. Mơnuih 60, 70 thun le\ jai kraih yơh [u dưi djă pioh. Ara\ng ba hră kak (CMND) le\ [u tu\ ư, khom hmâo hră pơsit hrơi tơkeng mơn, anun dleh tơnap biă.”

Bơ\ hơdôm bruă ngă hră pơ-ar pioh prak tuh pơ plai truh hăng plơi pla, djơ\ hrơi pơkă, laih anun hơdôm hră pơ-ar bơdjơ\ nao bruă kah pha wai lăng, ră anai ăt dleh tơnap mơn. Tơdah [u pơtrut kơtang bruă pơplih bruă ngă hră pơ-ar lăi hrom, amăng anun hmâo bruă pơtrut kơtang bruă kah pha tuh pơ plai kơ kual neh wa djuai ania [ia\ do# thơ, mơng bruă ngă hră pơ-ar anai hmâo dong tơlơi gun, ngă hro\ trun bôh tơhnal ba glăi.

 Kiăng hơkru\ pơsir tơlơi anai, wa Phương Thị Thanh, Kơ-iăng Khoa Jơnum min pơ ala m[s tơring ]ar Bắc Kạn, lăi le\ khom pơtrut pơ pha gưl. Hơnong pơkă bôh tơhnal mơng hơdră bruă, djơ\ hloh, anun le\ asơi huă hrim hrơi mơng hrim m[s. Tui anun khom lăi le\ mrô pel e\p phrâo anai kơ mrô sang ano# [un rin hăng rơnoh pơhrui hơnong `u amăng hơdôm bôh sang ano# [ơi kual djuai ania [ia\ do# le\ sa mrô thâo pơgo#, ăt hmâo tơhnal djơ\ mơn.

Jơnum min djuai ania hmâo lăi rơđah laih tơlơi anai hăng ba tơbiă jơlan pơtlaih ta`. Blung hlâo le\ pơmu\t gru\p git gai hơdôm jơlan hơdră hro\ trun [un rin pơhrua hrom gru\p ]râo ba pơdo\ng plơi pla phrâo. Tui tơlơi pơkă, 10 hơdră bruă tuh pơ plai đ^ kyar bơwih [ong mơnuih mơnam kơ kual neh wa djuai ania amăng thun 2017 amra kiăng hmâo rơbêh kơ 6.300 klai prak.

                                                                        Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr