VOV4.Jarai - Kontum le\ tơring c\ar pla lu phun akha kyâo yôm, anun le\ Sâm Ngọc Linh, đảng sâm, ngũ vị tử, sa nhân … Kiăng kơ djă pioh na nao tơlơi yôm mơng phun akha kyâo, tơring c\ar Kontum hơmâo hơdră djru brơi mơnuih djuai ania [iă pla phun akha kyâo kiăng hơmâo dong prăk pơhrui, pơklaih mơng [un rin hăng [ơ[rư\ hrưn đ^ pơdrong asah. Truh ră anai tơring c\ar Kontum hơmâo pla rơbêh 1.500 ektar phun akha kyâo hăng dưi pơhrui glăi 4.600 tơ\n.

 

Tơdơi kơ 2 thun pok pơhai, să Măng Cành, tơring glông Kon Plông pla giăm 30 ektar phun akha kyâo hăng lu hloh le\ sâm dây (đảng sâm) hăng đương quy. Kiăng kơ 77 boh sang ano\ [un rin, giăm [un rin [ơi 9 boh plơi amăng să dưi pla phun akha kyâo soh, Anom bruă ngă hmua [on lan hơmâo djru brơi pơjeh, boh thâo pla pơjing hăng amra c\râo brơi tơl tơngan mơtăm yơh.

 

Ră anai hơdôm sang ano\ anai hơmâo pla laih rơbêh 4 ektar phun sâm dây hăng đương quy. Tơdơi kơ blung hlâo do\ sư\ rơbư\ lu sang ano\ [ơi să Măng Cành hơmâo khin hơtai tuh pơ alin, pơplih h^ phun pla hơdai nao pla phun akha kyâo soh. Amai Y Yên, sang [ơi plơi Kon Năng, mah hơjan hlim `u ăt gir run nao c\uă hmua pla 1 ektar đương quy, `u hok mơ-ak brơi thâo:

 

Lơ\m să djru brơi sa, dua boh sang ano\ pơjeh đương quy, [uh arăng pla kâo ăt blơi pơjeh glăi pla mơn. Phun akha kyâo lơ\m ru\ pơhrui tơdah hơmâo mơnuih blơi kâo amra s^ mơtăm yơh. Mơng bruă pla sâm đương quy, sang ano\ gơmơi hơmâo lu dong prăk pơhrui, tơlơi hơdip kơ sang ano\ ăt jơnap tui mơn.

 

Ăt phrâo pla giăm anai đôc\, samơ\ boh than ba glăi mơng pla phun akha kyâo [uh tong ten biă mă, biă mă `u le\ [ơi kual mơnuih djuai ania [iă amăng tơring glông Kon Plông. Sit biă `u phun sâm dây, lơ\m ru\ pơhrui dưm dưm 3.900 k^ sa ektar dưi s^ giăm 600 klăk prăk; phun đương quy ru\ pơhrui giăm giăm 14 tơ\n sa ektar s^ giăm 350 klăk prăk…

 

 

Tơlơi ngă hok mơ-ak dong le\ bruă pơlir hơbit amăng s^ mơdrô, pơkra pơjing phun akha kyâo kơplah wah mơnuih [on sang hăng anom bơwih [ong s^ mơdrô [ơi [on lan blung hlâo pơphun tu\ yua hăng amra to\ tui klă dong sui thun pơ anăp. Ơi Bùi Quang Đạo, Khua anom ngă hmua hro\m Tuyết Sơn Kon Plông, brơi thâo:

 

Hơdră pơlir hơbit hăng mơnuih [on sang, biă mă `u le\ mơnuih djuai ania [iă kiăng pơđ^ kyar kual pla phun akha kyâo pơlir hơbit hơmâo pơphun ngă klă mơng mơnuih [on sang.

 

Anom bơwih [ong hro\m hăng pran jua hur har pơlăi nao rai tơlơi dưi kiăng ngă hiưm pă mơnuih [on sang dưi pla pơjing klă hloh hăng ba glăi lu dong prăk pơhrui brơi kơ neh met wa djuai ania [iă, biă mă `u hơdôm sang ano\ [un rin hăng giăm [un rin.

 

Truh ră anai tơring glông Kon Plông, tơring c\ar Kontum hơmâo pla rơbêh 150 ektar phun akha kyâo hăng lu hloh le\ sâm dây, đương quy, sa nhân. Amăng anun, lo\n ngă hmua gong gai [on lan djru brơi mơnuih [on sang le\ 96 ektar hăng giăm 60 ektar le\ mơng hơdôm khul grup, [ing mơnuih tuh pơ alin mă pô.

 

Ơi Lê Đức Tín, Kơ-iăng khua jơnum min mơnuih [on sang tơring glông Kon Plông brơi thâo, hơnong pơkă mơng tơring glông le\ pơjing kual pla phun akha kyâo hơđong pơlir hăng pơkra pơjing kiăng hơmâo dong lu bruă mă, lu [iă dong prăk pơhrui brơi mơnuih [on sang.

 

Kiăng dưi ngă tui tơlơi anai, gong gai [on lan hơmâo ngă gêh gal brơi mơnuih [on sang hăng anom bơwih [ong s^ mơdrô:

 

 

Tơring glông lăi pơthâo brơi anom bơwih [ong s^ mơdrô bruă pơkra pơjing akha kyâo hăng kual lo\n đang hmua kiăng [ing gơ`u dưi pơlir hăng mơnuih [on sang kiăng blơi mut phun akha kyâo.

 

Tơring glông iâu pơthưr djop anom bơwih [ong s^ mơdrô tuh pơ alin man pơdong sang măi pơkra pơjing [ơi tơirng glông. Lơ\m bơwih [ong [ơi anai tơring glông amra git gai ngă tui hơnong pơkă gơnam hiam klă kiăng kơ anăp nao pơjing anăn păn phun akha kyâo Măng Đen.

 

Kah hăng hmâo lăi pơthâo [ơi ]ra\n phun }ra\n hơdră, [ơi anai rơkâo ơi pang, yă dôn, [ing gơyut hăng neh wa ngă đang hmua hmư\ hrom tơlơi bơkơtuai nao rai mơng pô hyu mă tơlơi pơhing phrâo hăng amai Hồ Thị Kim Oanh, Khua Sang bruă s^ mdrô pơkra gơnam tam hăng tuai ]ua\ ngui Lâm Thịnh [ơi tơring glông Đak Tô, tơring ]ar Kontum, pô truh kih hăng ]e sâm hre\ Ngọc Linh djru pơđ^ tui rah nua kơ sa djuai akha jrao [ơi tơring glông, laih anun gum hrom djru mơnuih pla sâm hre\ [ơi să Mường Hoong hăng Ngọc Linh tơring glông Đak Glei hmâo anih s^ gơnam hơđong pơđ^ tui prăk pơhrui glăi.

           

-Ơ amai, ih pơphun mơng hơpă hmâo tơlơi pơmin pơdo\ng sa anom bơwih [ong hăng ruah bruă mă anai pioh bơwih [ong s^ mdrô?

           

-Lăi glăi: Kâo tơkeng rai hăng prong đ^ [ơi anai dong mơng muai thâo laih hăng akha jrao hăng biă `u le\ sâm hre\. Mrô sâm hre\ [ơi anai lu biă hăng neh wa [ơi anai le\ djuai ania Hơdang [ơi kual ]ư\ siăng Ngọc Linh pla hăng mă yua dong mơng sui laih.

 

Hlâo adih gơ`u mă yua akha jrao anun le\ mă yua do# along lom phrâo klơi đo#]. Kơnong kơ yua pioh hơtuk mă ia, pơđăm tơpai [udah mă yua amăng hơdôm tal jơnum ngui đo#]. Sâm hre\ lu biă samơ\ akă pơkra lăng hơ-ưi biă.

 

Pơphun mơng tơlơi hor amăng pran jua, kiăng djru neh wa pơjing rai sa jơlan pioh s^ gơnam kơja\p, mă yua đut hlah akha jrao pơlar `u jing gơnam pha ra ha jăn mơng tơring glông djru neh wa le\, kâo mơng hơduah e\p hăng ngă rai gơnam tam blung a le\ ia ]e dưm amăng hruh djo\ng.

           

-Kiăng dưi pơkra gơnam mơng pô ih ngă juăt hăng bôh thâo phrâo măi mok hiưm hơpă?

           

-Lăi glăi: Blung a kâo hăng gơyut kâo nao pơ\ Lâm Đồng kiăng hrăm tui. Lâm Đồng jing anih pơkra rai lu ia ]e. Kâo kiăng pơkra rai sa djuai ]e klă rah hăng hiam dong laih anun pơhlôm ano# tu\ yua mơng sâm dong, anun kâo khom hrăm tui.

 

Kâo dưi bưp sa ]ô mơnuih hur har pran jua biă. ~u hmâo anih pơkra ]e [ơi Lâm Đồng hăng tơlơi găn rơgao ăt dưi hmâo laih mơn 10 thun pơkra ]e.

 

Hăng ]e djo\ng amăng hruh le\ `u hmâo pơtô brơi kơ [ing gơmơi lu hơdră pơkra ]e, hơdră phang pơhang ]e hăng dưi djă lui hơdôm ano# hmâo mơng hơbơi sâm hăng djop mơta akha jrao pơkon.

 

Dong mơng anun, [ing gơmơi ngă juăt blung a le\ hơdră bôh thâo pơkra ]e mơng rok kyâu dêh ]ar Japan hăng pơsit ngă tui hơdră phrâo mơng Japan mă mơng rok kyâu, mơng dlai klô.

           

-Ră anai gơnam mơng Sang bruă s^ kơ hlơi hăng pô blơi yua lăi nao hiưm hơpă kơ gơnam tam mơng pô?

           

-Lăi glăi: Gơnam mơng Sang bruă dưi s^ [ơi 13 bôh tơring ]ar, [ôn prong kual lo\n dăo ia krông Cửu Long hăng kual Dơnung dêh ]ar. Anih anom phun le\ [ôn prong Hồ Chí Minh, Hà Nội hăng Đà Nẵng.

 

Tui hăng tơlơi pơsit mơng mơnuih blơi yua gơnam tam klă. Mă yua tơdơi năng ai `u 2 rơwang hrơi tơjuh hmâo lăi glăi le\ amu` pit.

 

Abih bang [ing mơnuih blơi yua gơnam mơng kâo leng kơ lăi glăi le\ amu` mơ`umb ba glăi tơlơi suaih pral kơ gơ`u anun amu` pit, mơ-ak amăng drơi jăn.

 

Ră anai Sang bruă glăk pơkra rai dong gơnam le\ kao sâm hre\ Ngọc Linh. Kao sâm hre\ Ngọc Linh ăt hmâo lăi glăi klă mơn, jơman, amu` yua hăng tu\ yua gah tơlơi suaih pral klă biă.

           

-Kiăng hmâo sâm hre\ pơkra, ih hmâo hơdră pơlir hơbit hăng mơnuih [ôn sang hiưm hơpă?

           

-Lăi glăi: Kiăng hmâo sa gơnam klă hiam ]e djo\ng amăng hruh ta khom pơhlôm ano# [âu jơman hăng ia jrao mơng `u lu kiăng pơhlôm brơi kơ mơnuih mă yua ba glăi bôh yua kơ tơlơi suaih pral sui thun.

 

{ing gơmơi hmâo ruah laih phun pla anun le\ sâm hre\ pla [ơi Mường Hoong, Ngọc Linh mơng tơring glông Đak Glei.

 

Kâo ruah phun pla [ơi kual ]ư\ Ngọc Linh hmâo ia jrao lu, mrô `u lu djop brơi bruă s^ mdrô sâm hre\ hăng jing sa gơnam mơng tơring glông.

           

-Ih hmâo pơsit hiưm hơpă lom pla sâm hre\ mơng mơnuih [ôn sang mơ\ ih pơlir hơbit hăng gơ`u?

           

-Lăi glăi: Ră anai [ơi kual pla sâm hre\ mơng kâo akă mă yua ôh hơdôm hơdră phrâo rơnuk anai. Gơ`u kơnong kơ pla tui hơdră mơng hlâo adih, yua phun sâm pioh pla pơplih nao rai, anun le\ 2 thun gơ`u amra pơplih lo\n pla sa wot.

 

{u mă yua hơdôm mơta ia jrao, kơmok pruai hơpă ôh, biă `u mă mơng djah djâu rok rôm. Pla amăng bơyan hơjan hăng rơnu] bơyan amra klơi pơhrui glăi.

 

Ră anai Sang bruă pơhrui blơi tui bơyan pơhlôm mrô gơnam sa bơyan klơi hơbơi sâm kơ mơnuih [ôn sang. Mơnuih [oôn sang ră anai ăt thâo mơn pô khom pơđ^ tui ano# klă mơng phun sâm pô pla, anun le\ [u yua jrao pơgang phun pla. {u mă yua kơmok jrao pruai.

 

Mơ-ak biă pioh Sang bruă dưi lăi pơthâo tơlơi pơmin kơ gơnam hơdjă hăng mơnuih ngă đang hmua. S^ hơbơi sâm kơ Sang bruă le\ Sang bruă amra ba bôh thâo phrâo pla hơdjă kơ neh wa hăng ta pơhrui blơi sâm anun pơhlôm biă.

           

-Tơring ]ar Kontum glăk ba tơbiă sa pran pơsit amăng bruă pơlar hăng pơkra akha jrao. Kiăng dưi ngă tơlơi anai drơi pô kâo mơnuih ngă đang hmua gơ`u kiăng pơplih hiưm hơpă amăng tơlơi pơmin bruă mă mơng pô.

           

-Lăi glăi: Kiăng pơđ^ tui tơlơi pơmin mơng mơnuih ngă đang hmua le\ [ing ta khom hmâo hơdôm hơdră bruă hăng ba hơdôm tơlơi găn rơgao pla hơdjă kơ mơnuih [ôn sang ngă tui.

 

Ba hơdôm hơdră phrâo pha ra le\ hơdră phrâo vi sinh vật kơ mơnuih ngă đang hmua hăng pơđ^ tui tơlơi pơmin kơ gơ`u le\ khom pơjing rai gơnam hơdjă, pơhlôm anun kah mơng dưi hmâo mơnuih blơi yua đăo gơnang hăng nao ataih hloh.

           

-Bơni kơ ih lu kơ tơlơi bơkơtuai anai!

Siu Đoan – Siu H’Prăk: Pơblang