VOV4.Jarai - Việt Nam le\ sa amăng hơdôm bôh dêh ]ar hmâo rơnoh mrô mơnuih ta` tha hloh.

Hơdôm thun je# hăng anai, thun tha rơma mơng mơnuih dêh ]ar Việt Nam đ^ tui laih, samơ\ mrô thun hơd^p suaih pral ăt [ia\ mơn.

Mrô mơnuih tha rơma hmâo tơlơi ruă lu. Yua anun, hơdră bruă pioh kơ mơnuih tha rơma hơd^p suaih pral hăng hơd^p klă glăk jing tơlơi kiăng dưi đing nao.

Tui hăng mrô mơng Anom wai lăng mrô mơnuih kơ]a\o bruă [a\ ană [ia\, khă thun tha rơma hơnong `u mơng Việt Nam jai hrơi jai lu samơ\ glam ba tơlơi duam ruă ăt lu hloh mơn. Hơnong `u sa ]ô mơnuih tha rơma hmâo 3 mơta tơlơi ruă hăng khom gơgrong ba tơlơi ruă anun.

Amăng anun, hmâo laih tơlơi pơplih mơng tơlơi ruă lar tưp hơdai nao hơdôm tơlơi ruă [u lar tưp, hơdôm tơlơi ruă lok nao lok rai hăng hơdôm tơlơi ruă phrâo kah hăng bơbru\ asar, [u pơhiăp tlao…

Prăk mă yua pơjrao tơlơi ruă hơnong `u kơ sa ]ô mơnuih tha rơma juăt `u lu hloh 7-8 wot bơhmu hăng prăk mă yua pơjrao kơ sa ]ô ]ơđai. Hnưr thun jai dlông, tơlơi ruă jai lu, [udah mrô hrơi đih [ơi dlông sưng ruă jai hrơi jai lu.

Amăng mrô mơnuih tha rơma glăk bưp tơlơi tơnap tap hăng hơdôm bruă juăt mă rim hrơi, hmâo rơbêh kơ 90% kiăng mơnuih djru gum. Kah hăng tơlơi ơi Trần Mạnh Thục [ơi tơring ]ar Nam Định jing sa bơhmu tu `u.

Hơd^p hrom hăng tơlơi ruă rơbêh kơ 10 thun hăng anai, prăk blan [ia\ [ieo mơng `u ]ôm pioh kơ bruă blơi ia jrao pơjrao tơlơi ruă. Ơi Trần Mạnh Thục brơi thâo:

“Hmâo hơdôm tơlơi brơi [uh [u klă ôh, ruă [ơi hlung, tơda. Lom 4, 5 blan kâo nao pel e\p sa wot. Juăt `u kâo nao pơ\ tơring ]ar, tơring glông. Lăi hrom le\ lu mơta tơlơi ruă biă, biă `u tơlơi ruă jơlan [ong huă, ara\ drah, hơtai, bôh [leh laih anun tơlang rong dong ăt ruă mơn.

Hmâo tơlơi ruă djơ\ ano# `u hmâo ano# gun mơn samơ\ dưi hmâo tơlơi lăng ba mơng ană tơ]ô, adơi ayong amăng sang ano# anun tơlơi [ong huă, đih pit pơdơi dă, nao rai kâo thâo a` `u plai [ia\ mơn ruă”.

Việt Nam ră anai hmâo rơbêh 10 klăk ]ô mơnuih thun tha rơma, hmâo 11% mrô m[s dêh ]ar ta, amăng anun hmâo rơbêh kơ 2 klăk ]ô mơnuih rơbêh kơ 80 thun.

Thun tha rơma hơnong `u lu le\ 73 thun, samơ\ [ing tha rơma suaih pral [ia\ (64 thun). Việt Nam jing lon ia hmâo rơnoh mơnuih ta` tha gah glông pơkă ta` hloh rong lon tơnah.

Rơbêh kơ 65% mrô mơnuih tha rơma hơd^p [ơi plơi pla, m[s ngă đang hmua. Amăng anun, glông hơdră bơwih brơi  sui kơ mơnuih tha rơma.

Tui hăng ơi Lê Ngọc Trọng, Kơ-iăng Khoa hơđăp {irô ding jum ia jrao dêh ]ar ta, Khoa Khul ơi ia jrao Sang ano# Việt Nam, kiăng kơtưn bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral, đing nao wai lăng tơlơi ruă lok nao lok rai mơng [ing tha rơma.

Biă `u pơđ^ tui bruă mă mơng ơi ia jrao sang ano#; pơtô brơi, djru pơplih jơlan gah hơd^p mơda hăng pơgang tơlơi duam ruă, pơtrut suaih pral hloh hăng hur har hloh…. Ơi Lê Ngọc Trọng lăi le\:

“Hơdră pơkă tơlơi ruă mơng mơnuih tha rơma hmâo lu tơlơi ruă lok nao lok rai anun tơlơi bơwih brơi [ơi sang jing yôm phăn biă, bruă mă mơng sang ia jrao să jing yôm pơ phăn mơn.

Khom đing nao tuh pơ plai kơ bruă ia jrao pioh bruă ia jrao să djop pran bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih tha rơma lăi ha jăn hăng m[s lăi hrom truh sang ano# hăng plơi pla”.

Nai prin tha – Tiến sĩ Phạm Thắng, Khoa Sang ia jrao pơjrao tơlơi duam ruă mơnuih tha rơma dêh ]ar ta ăt hmâo hrom tơlơi pơmin anai mơn. Ră anai, abih bang mơnuih tha rơma hơd^p [ơi plơi pla.

Yua anun, tơlơi phun le\ pơđ^ tui ano# kơja\p bruă ia jrao. Jơlan gah hrom mơng jar kơmar le\ gir run pioh glăi mơnuih tha rơma amăng sang, plơi pla jai sui jai klă hloh [u kiăng nao sang ia jrao ôh. Kiăng dưi ngă tơlơi anun, khom pơlar glông bruă ia jrao [ơi plơi pla.

Nai prin tha Phạm Thắng pơblang, hlâo dih, lom mrô m[s thun hlăk ai, bruă ia jrao [ơi să hmâo pơsir laih tơlơi prong prin mơng lon ia, anun le\ tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo pơhư prong, kơ]a\o bruă pơplih mrô mơnuih, bơwih brơi hơdôm mơnuih ruă kraih gah đah kơmơi hăng ]ơđai muai.

Samơ\ ră anai mơnuih bơwih brơi mơng sang ia jrao hmâo pơplih laih, anun le\ mơnuih tha rơma.

Yua anun, bruă mă phun mơng sang ia jrao să  jing wai lăng hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă lok nao lok rai, biă `u  tơlơi ruă lok nao lok rai mơng [ing tha rơma.

Hơdră pơkă ơi ia jrao sang ano# [ơi dêh ]ar ta phrâo pơ phun ngă tui, samơ\ pơgi kơdih anai khom pơlar kơtang hơdră anai. Nai prin tha Phạm Thắng brơi thâo:

“{irô ding jum glăk pơtô ba kiăng ngă brơi bruă mă phrâo, pơkă hơdôm anung prăk pơjrao tơlơi ruă [ơi să, kơ gơ`u dưi pel e\p pơjrao tơlơi ruă kơ hlơi, hră pơgang gah ia jrao mă yua hiưm hơpă; hơdră pơkă kơ prăk kak hiưm `u kiăng kơ djơ\.

Hrom hăng anun le\ hơdră pơkă ba hyu, pơplih anih anom mơng glông bruă ia jrao să đ^ hăng dlông tơring ]ar, dêh ]ar ta.

Anai le\ bruă mă [u djơ\ ngă mă sa hrơi dua hrơi ôh, samơ\ [ing ta glăk kiăo tui jơlan gah tui anun hăng kâo pơmin anai le\ jơlan nao djơ\”.

Mơnuih tha rơma [u djơ\ kơnong kơ anih gơnang kơ ană tơ]ô ôh mơ\, `u do# jing hơdôm mơnuih hmâo lu tơlơi găn rơgao, bôh thâo, amra djru brơi kơ mơnuih mơnam.

Yua anun yơh, bruă iâu pơhrui tơlơi gum hrom mơng djop mơnuih mơnam kiăng kơtưn  hơdôm bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih tha rơma; pơke\ hăng kơplah wah bơwih brơi [ơi sang ano#, [ơi să, hăng bơwih brơi [ơi hơdôm anih anom ia jrao mơng Kơnuk kơna glăk jing tơlơi kiăng ta` pơsir, biă `u, amăng mông lon ia ta glăk hmâo rơnoh mơnuih tha rơma lu ta` kah hăng ră anai.

Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr