Tui hăng mrô jŭ yap mơ̆ng Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah, lơ̆m 6 čô hơmâo thim 1 čô mơnuih amuñ rơbuh bơkơñăk, amăng anun rơbuh yua kơđông drah dlô hơmâo mơ̆ng 80-85%. Kơđông drah amăng dlô jing tơlơi ruă juăt ƀuh ƀơi ƀing tha rơbêh 40 thun, juăt ƀuh ƀơi ƀing ruă mơañă tơbiă ia sik, tơtăng arăt drah, cholesterol amăng drah đĭ, djŭp hot.

Ƀơi Việt Nam, rim thun hơmâo năng ai 200.000 čô mơnuih rơbuh bơkơñăk, amăng anun hơmâo rơbêh 50% ƀing ruă kơtang, pioh glăi tơlơi ruă kiăo tlôn kơtang biă, laih anun djai. Tơlơi ruă kơđol drah amăng dlô hơmâo lu tui kiăo tui thun ană mơnuih ta mơn, jai tha jai amuñ ruă hloh. Ƀơi anih pơjrao mơnuih tha, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, mơ̆ng akŏ thun truh ră anai, hơmâo čơkă rơbêh 100 čô mơnuih rơbuh bơkơñăk. Abih bang mơnuih nao pơ sang ia jrao lêng kơ ruă kơtang laih. Lăi nao kơ nam ruă juăt ƀuh yua kơđol drah amăng dlông ngă, ơi ia jrao Trần Xuân Nhã - Pơjrao ƀing tha, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:“Hơmâo lu nam ruă kiăng sang anŏ thâo krăn mơnuih kơđol drah amăng dlô, amuñ ƀuh hloh lĕ ƀô̆ mơta, juăt ñu wĕ amăng bah, pơhiăp găng, ƀudah hơmâo mơn pô jơlah ñu ber. Tơngan ƀu thâo kơpŏt, tơkai tơngan yong đĭ yong trun ƀu thâo. Kơ bruă pơhiăp bit, mơnuih ruă hiăp găng, hiăp alơ alô̆. Mông juăt ƀuh tơlơi ruă anai lĕ lơ̆m glăk pit, akŏ dlô ƀu thâo hơget dong tah, ƀudah hăng ƀing drah amăng dlô lĕ amra ruă hmar hloh, tŭ kơ ruă rơbuh đôč, ƀu thâo phe phô, bơbrui mơta, ruă akŏ, huing akŏ, ƀu thâo dŏ hơđong dong tah, rơbuh đih mơtăm yơh. Anun lĕ hơdôm nam ruă amuñ thâo krăn”.

Ruă kơđol drah dlô jing tơlơi ruă drah rô amăng dlô tŭ kơ kơđông hĭ, ƀu thâo rô dong tah. Hơmâo dua mơta tơlơi ruă anun lĕ kơđông drah amăng dlô hăng ƀlĕ drah amăng dlô. Dua tơlơi ruă anai tŭ kơ truh đôč. Tơdah bưng dưi pơjrao suaih, pô ruă ăt amuñ pơglăi tơlơi ruă pơkŏn mơn kah hăng: ƀu thâo phe phô, ƀu thâo rơbat hyu, pơhiăp găng, akŏ dlô ƀu hơđong dong tah. Ruă kơtang ƀudah rơnang tui hluai kơ čơđeh tế bào dlô djai aset hă lu. Ruă rơbuh bơkơñăk ăt jing tơlơi ruă ba truh tơlơi djai brŭ dong tal 3 tơdơi kơ ruă hơtai boh hăng brŭ asar ƀơi rŏng lŏn tơnah, dong tal sa kơ tơlơi ruă rơwen rơwô jô găng ƀơi ƀing tha, jing tơlơi hŭi, tơlơi rơngôt prong biă hăng pô ruă wơ̆t hăng sang anŏ, ngă tơnap kơ abih bang mơnuih mơn. Khă hnun, ră anai ăt hơmâo lu đôč mơnuih aka ƀu thâo hluh kơ tơlơi ruă anai ƀudah ƀu kơđiăng, mah drơi jăn hơmâo nam ruă samơ̆ ƀu nao pơkă lăng, ƀu pơgang hlâo anun mrô mơnuih rơbuh bơkơñăk jai hrơi lu hăng glăk hơmâo lu mơn ƀơi ƀing thun dŏ mơdrah. Lu mơnuih ƀu thâo krăn tañ ôh nam ruă kơđol drah dlô anun nao pơ sang ia jra kaih, jing tơlơi ruă kơtang laih, laih anun djai hĭ.

Pô ruă P.T.C (85 thun), ƀơi să Ea Kuăng, tơring glông Krông Pač jing sa čô mơnuih ta hơmâo lăi nao. Hlâo kơ anun, ơi C duam pơ-iă drơi, ruă akŏ, lơ̆m ƀong giong pơtah mơtăm. Tơdơi kơ hơdôm hrơi kah sang anŏ mơ̆ng ba ñu nao pơ Sang ia jrao tơring glông Krông Pač pơjrao, tơdơi kơ anun ba nao pơ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Pơ anai, ơi C hơmâo ơi ia jrao lăi ñu ruă kơđol drah dlô. Pô sang ră ruai:“Dŏ pơ sang ñu duam, ruă akŏ, ƀong lĕ pơtah mơtăm. Nao pơ sang ia jrao tơring glông, ñu hơmâo arăng brơi čơphin rup CT hăng ơi ia jrao pơkă ñu ruă đung drah amăng dlô yua hnun hơmâo ba nao pơ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư”.

Pô pơkŏn dong lĕ Đ.H (77 thun) dŏ ƀơi să Hòa Khánh, plơi prong Buôn Ma Thuột. Tŭ kơ ưh ah, găng kang, ƀu thâo pơhiăp giong anun rơbuh đih. Lơ̆m hơmâo ba nao pơ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư kah sang anŏ ñu mơ̆ng hơmâo ơi ia jrao brơi thâo ñu ruă kơđol drah dlô, phun ñu lĕ yua ñu hơmâo tơlơi ruă tơtăng arăt drah, hơtai boh pơpư̆ kơtang, samơ̆ ƀu hơmâo pơgang. Ơi ia jrao Trần Xuân Nhã - mă bruă ƀơi anih pơjrao ƀing tha, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo dong:“Pô ruă anai lơ̆m nao pơ sang ia jrao ñu djai ngôt laih, lơ̆m phrâo đih pô anai ruă kơtang, ƀu thâo phe phô dong tah, pơhiăp tom ƀu ñu pơkhă ôh, samơ̆ ñu dŏ mưn ruă mơn tơdah ta kơčet tơkai tơngan. Tơdơi kơ đih pơ sang ia jrao, pô anai hơmâo brơi čơphin CT mơtăm. Jing ƀuh tơlơi ruă đung drah amăng dlô ƀơi đơr hơr, tơlơi ruă mut dlăm amăng dlô laih, anun jing pô anai ñu djai ngôt sui biă. Truh ră anai, sang ia jrao hơmâo pơjrao 6 hrơi laih, pô anai ñu plai ƀiă mơn, samơ̆ aka ƀu plai lu ôh. Rơngiao kơ anun dong, pô ruă ăt hơmâo thim tơlơi ruă hŭi rơhyưt pơkŏn dong kah hăng ruă kơsô̆ kơtang, hơmâo kman amăng drah, đung drah dlô aka ƀu plai ôh. Ră anai ƀing ơi ia jrao gir pơjrao abih pran jua kơ pô anai”.

Tui hăng ơi ia jrao Trần Xuân Nhã, tơlơi ruă tơtăng arăt drah hơmâo lăng kah hăng tơlơi ruă dŏ tlep lui kơ djai ba hăng ƀing tha, yua gơñu khŏm mơñum ia jrao lui kơ djai, mơñum kah drah mơ̆ng hơđong. Lơ̆m ƀu pơjrao ƀudah ƀu kiăo tui tơlơi pơtă mơ̆ng sang ia jrao, tơlơi ruă tơtăng arăt drah amra ba truh tơlơi ruă pơkŏn, amăng anun ngă răm dlô, ngă kơđol drah dlô jing tơlơi ruă juăt ƀuh hloh. Rơngiao kơ anun, tơlơi ruă arăt hơtai boh ăt jing sa amăng hơdôm nam ba truh tơlơi ruă rơbuh bơkơñăk mơn, juăt bưp ƀơi ƀing ruă pơpư̆ hơtai boh kơtang, xơ vữa động mạch (arăt drah hơmâo sơl, čơđeh asar anun ngă kơđông glông drah rô, drah rô ƀu djŏp, sui sui ñu ngă bơkơñăk mơtăm yơh). Ơi ia jrao Trần Xuân Nhã pơtă lơ̆m ƀuh mơnuih rơbuh bơkơñăk, ƀing dŏ jê̆ ƀu dưi djru pơjrao mă ôh, kiăng ba nao hlao pơ sang ia jrao, jai tañ jai hiam hloh. Bruă ta djru pơjrao blung a soh glăi thơ amra ngă tơlơi ruă jai kơtang tui.

Kiăng pơgang hlâo tơlơi ruă tŭ kơ rơbuh yua kơđol drah dlô, ƀing tha kiăng nao pơkă tơlơi ruă na nao đah mơ̆ng tañ ƀuh, pơgăn hĭ hơdôm nam ruă ba truh. Biă ñu, hăng ƀing djŭp hot, mơñum tơpai ƀier, mă yua jrao gơñ, mơnuih hơmâo tơlơi ruă hơđăp kah hăng ruă hơtai boh, tơtăng arăt drah, mơañă tơbiă ia sik kiăng “nao hlâo sa yak”, jing khŏm nao pơkă tơlơi ruă re se, mơñum ia jrao tui ơi ia jrao pơtă pơtăn, krăp lăng klă ia sik amăng drah, tơtăng arăt drah.

Hơdôm tơlơi soh lơm pơjrao brơi blung hlâo kơ mơnuih ruă kơđol drah rô amăng dlô

Kơđol drah rô amăng dlô lĕ tơlơi ruă hŭi rơhyưt, tañ ba truh tơlơi djai brŭ. Lu mơnuih ruă tơdơi kơ pơsuaih mơng tơlơi hŭi rơhyưt ăt dŏ djă ba nam ruă kơtang mơn, lơm ƀuh ruă kơđol drah rô amăng dlô, mơnuih amăng sang anŏ kiăng tañ ba mơnuih ruă nao pơ sang ia jrao kiăng pơjrao ječ. Bruă pơjrao blung hlâo ƀu djơ̆ amra tơlơi ruă kơtang tui. Kiăng kơ hluh rơđah dong kơ tơlơi ruă anai, ơi ia jrao Trần Xuân Nhã, anom pơjrao brơi mơnuih tha rơma, sang ia jrao prong kual Dap kơdư, amra lăi pơthâo rơđah dong kơ tơlơi anai:

- Hrơi blan laih rơgao, ƀuh lu mơnuih pơlăi nao rai bruă pơjrao brơi blung hlâo kơ mơnuih ruă kơđol drah rô amăng dlô, pơhmutu lĕ ƀeh hăng djet drah ƀơi akŏ čơđeng tơngan. Ngă tui anun djơ̆ mơn, ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Trần Xuân Nhã: Lu mơnuih glăk ngă soh lơm ƀuh mơnuih kơđol drah rô amăng dlô pơ sang. Ƀing gơmơi lu wŏt ƀuh mơnuih amăng sang anŏ ƀeh ƀơi akŏ čơđeng tơngan kiăng kơ djet tơbiă drah. Bruă ƀeh ƀơi čơđeng tơngan ngă kơ ƀing nai ia jrao, ơi ia jrao tơnap pơsit lăng pô anai ruă kơđol ară drah ƀudah đung drah. Lơm ƀeh ƀơi akŏ čơđeng tơngan amra ngă mơnuih ruă ƀlĕ drah mơ̆ ƀu pơhlôm brơi tơlơi hơget ôh. Hăng sa, dua čô mơnuih amra ƀu thâo mơnuih ruă đung drah hă ƀŭ. Hăng ƀing mơnuih drah ƀu pơkŏng, tơnap ngă drah kŏng. Buă ƀeh ƀơi akŏ čơđeng tơngan amra ƀu ba glăi tơlơi hơget ôh mơ̆ amra ngă mơnuih ruă jai kơtang tui.

Laih dong mơnuih ruă mơnuih mă jrao pơ sang. Hơmâo sa, dua čô mơnui lơm ba nao pơ sang ia jrao ƀuh mơnuih ruă mơñum ia jrao pơgang hŭi kơđol drah ƀudah ngă kŏng drah pơ sang. Lơm mơñum mă jrao soh tui anun, pơhmutu mơnuih ruă đung drah amăng dlô, tơlơi anai amra ngă đung drah amăng dlô jai kơtang ba truh mơnuih ruă ƀu mơdưh hăng khŏm yua hơdră pơjrao kơtang hloh. Pơhmutu lơm mơnuih ruă ƀu mơdưh khŏm dưm đing suă jua kiăng mơnuih ruă suă jua hăng măi. Anai lĕ yua mơnuih amăng sang anŏ ngă glêh tơnap brơi mơnuih ruă. Yua anun, ƀing nai ia jrao ƀing gơmơi čang rơmang hlơi hmư̆ tơlơi pơtă anai anăm brơi mơnuih ruă mơñum mă jrao pơ sang.

Dua dong lĕ yua gơnam añeng ƀeh ƀơi akŏ čơđeng tơñgan. Kiăng hơmâo tơlơi črâo ba mơnuih nai ia jrao, ƀing mơnuih thâo rơđah hloh, klă hloh lĕ kiăng ba mơnuih ruă nao pơ sang ia jrao tañ hloh, tơlơi anai amra tañ pơjrao brơi mơnuih ruă mơ̆ ƀu pơjrao mă tui arăng črâo brơi.

Ƀing gơmơi hơmâo pơjrao ječ brơi ƀing mơnui ruă kơđol drah rô amăng dlô, mơ̆ yua sang anŏ ƀeh djet tơbiă drah ƀơi akŏ čơđeng tơngan. Lơm ba mut amăng sang ia jrao, ngă ƀu dưi kŏng drah, drah ƀlĕ lu biă mă, mah jôr drah phrâo brơi mơnuih ruă samơ̆ drah ăt ƀu dưi pơkŏng, tač rơnuč lĕ ƀu dưi pơjrao brơi ôh.

- Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtăn hơget kiăng gơgrong amăng bruă pơgang ruă kơđol drah rô amăng dlô?

Ơi ia jrao Trần Xuân Nhã: Ƀing gơmơi kiăng kiăo tui lăng tong ten kah mơng thâo hơdră pơjrao brơi. Ƀing mơnuih čơtăng ară drah anăm ƀong gơnam mơsin, bơrơguăt drơi jăn na nao. Anăm mơñum tơpai ƀiêr, yua ia mơmuă lu, kiăng ƀong gơnam hơdjă, mơtah. Pơplih gơnam ƀong lĕ yôm biă mă. Sit biă ñu kiăng nao khăm tui tơđar, pơkă lăng hơtai boh, anŏ bơdjơ̆ mơng hơtai boh hơgŏm biă mă, tơdah ƀu dưi ĕp ƀuh tañ hloh, ƀing gơmơi amra pơčrang lăng tong ten. Ră anai bruă pơčrang lăng kiăng kơ tañ thâo tơlơi ruă yôm biă mă. Pơhmutu tơlơi ruă hơtai boh, anun lĕ tơnap suă jua, suă jua ƀu hơđong, mơnuih ruă kiăng djă ba hră pơhlôm nua ia jrao nao khăm lăng tơlơi suaih pral tui tơđar mah ƀu mưn hơget ôh amăng drơi jăn./.

- Ơ, bơni kơ ia ơi ia jrao.