Tơlơi hơdip mơda rơnuk anai hăng lu tơlơi ƀu mơ-ak klă, tơlơi bơngot ngă ƀu ƀiă mơnuih bưp tơlơi bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral akô̆ glô. Anô̆ pioh glăi, hmâo laih lu tơlơi lăp păp ñai kah hăng kơdâ̆o trun amăng ia pơdjai drơi pô, ngă rơka ruă kơ drơi pô. Kah hăng yua kơ lŭp lăp amăng blơi sĭ hră prăk, tơblut amăng tơlơi dŏng hnưh, sa čô mơnuih hlăk ai lĕ mơnuih mă bruă dơnao ia hmâo kơdâ̆o trun mơ̆ng tơdrông toa Gianh (Quảng Bình) pơdjai glăi drơi pô. Hning rơngôt kơ tơlơi sang anô̆, sa čô đah kơmơi 30 thun dô̆ ƀơi Thanh Hoá kơdâ̆o trun amăng ia krông Mã, lui lơi 4 čô ană anet. Ƀu djơ̆ hrŏm tơlơi pơmin kơ tơlơi rông asâu eo, tơdơi kơ tơlơi brơdjơ̆ kơplah wah 2 adơi amai, sa čô čơđai gưl dlông ƀơi tơring čar Thái Bình kơdâ̆o trun mơ̆ng tơdrông toa pơdjai drơi pô... Ƀơi sa dua anih anom amăng Dap Kơdư, hmâo ƀu ƀiă mơnuih yua kơ sa dua mơta tơlơi tơnap, pơplih amăng tơlơi hơdip mơda, ƀing hlăk ai hơduah ĕp truh tơlơi djai pioh pơtlaih tơlơi tơnap. Ơi ia jrao Đinh Hữu Uân, Khua Anom kơsem min tơlơi suaih pral gah ară akô̆ glô Phương Đông lăi lĕ:

 “Amăng tơlơi hơdip mơda mơ̆ng ƀing ta hmâo lu tơlơi pơplih tơnap. Lơm bưp hơdôm tơlơi anun mơ̆ ƀing ta dưi pơsir thơ tơlơi suaih pral gah ară akô̆ klă biă, samơ̆ lơm bưp tơlơi truh mơ̆ ƀing ta ƀu dưi pơsir, tơblut amăng tơlơi dir wir, ƀu hmâo jơlan pơtlaih thơ amra ba truh prung amăng akô̆ glô...”.

Phrâo anai, sa čô čơđai đah kơmơi 14 thun dưi hmâo sang anô̆ ba nao pơ̆ Anom pơjrao ƀing ruă ară akô̆ glô, Sang ia jrao Bạch Mai pel ĕp yua kơ ñu hmâo tơlơi tañ čơneč, djơ̆ anô̆ ñu dô̆ hia ha jăn. Ƀơi anai, ƀing ơi ia jrao dô̆ lăng ƀuh mơnuih ruă hmâo gru nam reh đĭ hăng drơi pô, ngă rơka glăi drơi jăn pô hăng thong reh hla pơ-ar hăng na nao buh sum ao dlông tơngan pioh gôm nam rơka. Rơgao kơ hơduah ĕp lăng, ƀing ơi ia jrao thâo, rơngiao kơ bruă amăng drơi jăn hmâo tơlơi pơmin kơtang, dô̆ đôm amăng pran jua yua kơ amĭ ama juăt bơrơdjơ̆ bơrơsao, ñu bưp tơnap amăng hrăm hră hăng mưn amăng drơi huĭ bơngot amra hmâo amĭ ama lui raih. Tui hăng ơi ia jrao Lê Công Thiện, Khua Anom pơjrao tơlơi ruă ară akô̆ čơđai muai, pô ruă anai hmâo tơlơi ruă prung ară akô̆ - sa tơlơi ruă ngă bơdjơ̆ nao prong anô̆ pơplih amăng pran jua.

 “Pô ruă mă thong reh hla pơ-ar reh nao ƀơi tơngan, ngă ruă drơi pô pioh pơtlaih tơlơi pơplih amăng pran jua, tơlơi bơngot kơtang. Hmâo mơnuih ruă kơtang hloh lĕ pơmin truh kơ bruă pơdjai drơi pô...”.

Tui hăng lu mơnuih juăt bruă, bruă mă yua plăng face book, gơñ ngui game, mă yua telephone rơnuk phrâo lu đơi hăng mơdưh mlăm na nao ba truh tơlơi ruă ară akô̆ đĭ lu.

 “Sa hrơi hmâo yua rơbêh kơ 10 mông pioh online face book. Kâo ĕp hơdră pioh online face book”.

Sa čô amĭ ama čơđai pơkon lăi pơthâo kơ tơlơi mơ̆ng ană pô glăk amăng hnưr thun tơdăm ngek dra muai:

 “Hơdôm hrơi jê̆ hăng anai ană đah kơmơi kâo dơnong kơ dô̆ amăng anih đih, ƀu gưt bưp pơhiăp hăng hlơi ôh, huĭ ƀơi anih hmâo lu mơnuih. Ƀô̆ mơta ñu lăng rim dah leng kơ ƀuh huĭ huĭ, ƀu kah hăng mơnuih suaih pral ôh. Lơm lăng ƀuh ană tui anun sang anô̆ bơngot biă. Kâo iâo taxi ba nao pơ̆ Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă ară akô̆ dêh čar ta mrô 1. Ƀơi jơlan nao huĭ ñu thâo thơ amra ƀu gưt nao, samơ̆ bưng mơn ñu ƀu thâo rơđah jơlan, anun ƀu thâo. Ñu mut amăng plăng face book lăng hơdôm  tơlơi hơget bơdjơ̆ nao Hàn Quốc soh rim hrơi. Sit glăi pơ̆ sang lĕ djă telephone yơh. Kâo dop telephone ăt ƀu dưi mơn hăng ñu, ñu nil neč tơket tơkeng. Ơi ia jrao ƀu brơi mă yua telephone mơ̆ ñu glăk đĭ hơtai anai nah”.

Lăp bơngot lĕ ră anai mơnuih ruă ară akô̆ hmâo jơlan gah lu tui gah čơđai. Lu čơđai sang hră, ƀing hrăm gưl dlông, hlăk ai djơ̆ stress, ƀu hor pơhiăp hăng arăng samơ̆ ba nao pơ̆ sang ia jrao kaih yua kơ sang anô̆ bơngot bôh pơhiăp ruă ară akô̆. Lu mơnuih pơmin lĕ prung ară akô̆ anun lĕ djơ̆ hying (dô̆ iâo lĕ hưt). Bôh nik ñu, hmâo 10 mơta tơlơi prong ară akô̆ juăt bưp. Mrô mơnuih ruă ară akô̆ ha bơnah kơnong kơ hmâo 0,47% mrô mơnuih ƀôn sang. Lơm anun tơlơi ƀu pơhiăp hăng arăng, bơngot hmâo mrô lu hloh. Kơ-iăng nai tha prin, Nai prin tha Nguyễn Văn Dũng, Kơ-iăng Khua Anom pơjrao brơi mơnuih ruă ară akô̆ dêh čar brơi thâo:

 “Anô̆ pơdah mơ̆ng ƀing čơđai lơm ba nao pơ̆ sang ia jrao amăng rơwang jê̆ hăng anai biă ñu lĕ hơdôm anô̆ pơdah gah prung sinh học, prung amăng mông đih pit, bơngot jai hrơi jai lu tui, hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao tơlơi prung mơ̆ng ară akô̆ kah hăng ƀlĕ ia hâ̆o, tơtư̆ tơkai tơngan, huĭ, ƀu khin pơhiăp hăng arăng. Lu ñu amĭ ama leng kơ ba ană nao amăng rơwang kơtang laih, yua kơ ƀu tŭ ư bruă ană pô hmâo tơlơi ruă ară akô̆ glô”.

Ơi ia jrao Đặng Thị Tươi, mă bruă ƀơi anom pơjrao brơi đah kơmơi hying, Sang ia jrao pơjrao mơnuih ruă hying dêh čar ta mrô 1 lăi pơthâo tơlơi găn rơgao pioh hrŏ trun stress ƀơi čơđai mơ̆ amĭ ama čơđai kiăng đing nao:

 “Ƀing amĭ ama čơđai tâ̆o hloh đing nao ană bă pô lu hloh. Čơđai hmâo sa tơlơi hor hơget thơ kah hăng bơkơjăp drơi jăn, adôh suang... Pơ ala hăng bruă ană bă pô mă yua telephone lĕ ta pơtô brơi ană hor kah hăng hrăm pĕ gông, hrăm adôh, pơhrăm bơkơjăp drơi jăn thơ lơm anun ñu amra ƀu hor yua telephone dong tah”.

Ră anai, giăm hmâo 30% mrô mơnuih ƀôn sang Việt Nam hmâo tơlơi ruă ară akô̆, 25% amăng mrô anun lĕ ƀu mơhao hiăp bit hăng arăng hăng rim thun čih hmâo năng ai ñu 40.000 čô mơnih ƀu hmao pơhiăp klao djai yua kơ pơdjai glăi drơi pô. Khă hnun hai, ăt kah hăng lu djuai tơlơi ruă pơkon, tơlơi ruă hying, tơlơi ruă hying ăt hmâo mơn hơdôm bôh than ba truh hăng amra dưi pơgang hlôm hlâo tơdah hmâo kơčăo bruă mă bruă hăng pơdơi pơdă, kah hăng pit rơbêh kơ 5 mông sa hrơi, hmâo hơdră ƀong huă lăp djơ̆ klă hiam, pơhrăm na nao, thâo pơsir tơlơi ƀu mơ-ak bơngot, ĕp bruă mă hmâo prăk pơhrui glăi, gum hrŏm hơdôm bruă gum djru, djơ̆ tui tơlơi pô hor, bĕ yua tơpai ƀiêr, hơdôm ia mơñum pơsuh pran jua hăng hơdư̆ mă yua măi mok hơdeč hmar, game online. Ƀơi rŏng lŏn tơnah, pơdjai glăi drơi pô lĕ bôh than ngă ba truh djai lu dŏng tal 2 gah ƀut hnưr thun 15-29. Giăm hmâo 80% mrô mơnuih pơdjai drơi pô amăng đơ đam rŏng lŏn tơnah hmâo ƀơi hơdôm bôh dêh čar hmâo prăk pơhrui glăi ƀiă hăng hơnong ñu. Bôh nik anai Việt Nam pô khom ngă klă hloh Kơčăo bruă pơgang lŏn ia, pơgang, pơgăn tơlơi ruă ƀu lar tưp, amăng anun hmâo tơlơi prung amăng ară akô̆ glô pioh plai ƀiă tơnap kơ prăk mă yua hăng mrô mơnuih djai./.