VOV4.Jarai-Ping gah hăng kơnuk kơna ta ngă laih hăng glăk ngă tui jơlan hơdră, tơlơi phiăn pơgang tơlơi dưi pơđ^ kyar hlom bom kơ mơnuih djuai [iă [iă, amăng anun pơđ^ tui hnong hơdip mơda mă bruă, pơtô hrăm mơnuih mă bruă kơ mơnuih [on sang djuai [iă kual Dap Kơdư hăng Yu\ gah Kơdư.

Anai le\ anih hơmâo lu mơnuih djuai [iă do\. Amăng ]răn hơdră anai, lăi nao pơ kual Tây Nam Bộ [udah kual Dơnung Yu\, Kual ter hang ia rơs^ Tong krah.

Kual Tây Nam bộ do\ iâu kual dơnung yu\ hơmâo lo\n dăo, lu ia krông amăng kual ia krông Cửu Long, [ơi anun hơmâo 12 boh tơring ]ar kah hăng :

An Giang, Bạc Liêu, Kiên Giang, Trà Vinh, Cà Mau, Đồng Tháp, Tiền Giang, Sóc Trăng, Long An, Hậu Giang, Trà Vinh, Vĩnh Long hăng sa boh [on prong Cần Thơ.

Kual ter hang ia rơs^ Tong krah le\ hơmâo hơdôm tơring ]ar, [on prong yap mơ\ng Quảng Bình rai pơ dơnung truh pơ Khánh Hòa, hăng đơ đam lo\n glai truh kơ 60 rơbâo km karê, mrô mơnuih rơbêh 12 klăk ]ô.

Lơ\m pơtrut bơblih phrâo pơđ^ kyar lo\n ia yua măi mok amăng bruă mă, mơnuih mơnam mut phung hăng jar kmar lir hơbit hăng bơwih [ong huă thâo rơgơi djop tơring ]ar, [on prong kiăng hơmâo mơnuih mă bruă thâo rơgơi mơ\n. 

Dơ\ng mơ\ng tơlơi kiăng biă mă, khua mua git gai kual dơnung yu\ ngă hrom djop tơring ]ar, [on prong amăng kual dăp hơdră pơkra tơlơi phiăn djru phara kiăng hơmâo mơnuih mă bruă kơ kual mơnuih djuai [iă laih anun dưi hơmâo Ding jum Pơtô hăng Pơjuăt tu\ ư, ngă gêh gal pok pơhai.

Tum te] biă `u, brơi djop sang hră gưl prong amăng kual iâu pơmut pơtô hrăm kơ [ing ]ơđai sang hră gưl prong djop tơring ]ar mơ-it nao hrăm, kơnong tu\ mă hră pơar iâu anăn hrăm [u tơguan pơplông ôh tui hăng tơlơi rơkâo mơ\ng anih brơi pơtô hrăm mơnuih mă bruă.

Rơngiao kơ anun, ngă hrom djop sang hră amăng kual hơmâo djop tơlơi gêh gal pioh pơtô hrăm mơnuih mă bruă amăng kual.

Tơdơi kơ 3 thun ngă tui tơlơi pơtrun anai, jơlan hơdră djru phara kiăng pơtô hrăm mơnuih mă bruă, boh tơhnal [uh lu tu\ yua biă mă.

Mrô mơnuih hrăm ngă nai pơtô mơ\ng gưl muai truh kơ anih pơprong gưl klâo, laih anun hrăm gưl [rô truh gưl prong đ^ hăng hơđong soh.

Rơngiao kơ mrô rơnoh brơi pơtô hrăm phara hơjăn, mrô ]ơđai sang hră mơnuih djuai [iă amăng kual dưi mut hrăm sang hră gưl prong kual ia krông Cửu Long hăng sang hră pơ [on prong Hồ Chí Minh djop mrô kiăng, laih anun [ơ [rư\ ]ih anăn hơdôm tơring ]ar amăng kual tơbiă mơ\ng anăn kual plung dơnung kơ bruă pơtô hrăm.

Ră anai, đơ đam kual hơmâo 80 rơbâo ]ô mơnuih hrăm gưl prong; rơbêh 4000 ]ô mơnuih hrăm gưl dlông hăng 300 ]ô hrăm nai prin tha.

{uh rơđah kah hăng tơring glông kual ]\ư\ siăng ataih A Lưới-tơring ]ar Thừa Thiên Huế, mrô mơnuih apăn bruă djuai ania Tà Ôi, Pa Kô hrăm giong gưl prong giăm 90%.

Mơ\ng thun 2005, A Lưới tơring glông blung a pok pơhai hơdră mơnuih [on sang djuai [iă hrăm giong  gưl prong brơi glăi ngă bruă pơ 12 boh să giăm guai dêh ]ar.

Lu mơnuih apăn bruă thâo biă mă bruă, hur har ngă tui hơdôm tơlơi thâo thăi laih hrăm  giong glăi yua amăng kual plơi pla anih gơ`u mă bruă.

Yua hơmâo jơlan hơdră djru mơ\ng Ping gah hăng kơnuk kơna, laih anun tơlơi gir run mơ\ng [ing ngă khua amăng mơnuih djuai [iă anun kual dơnung yu\, kual ter hang ia rơs^ Tong krah jai hrơi hơmâo lu mơnuih mă bruă gah djuai ania [iă.

Kah hăng yă Rơđăm Thị Bích Ngọc, đah kơmơi blung a nai prin tha djuai ania Sedang ră anai glăk do\ mă bruă pơ anom kơsem min pran jua tơlơi pơmin mơnuih gah Sang bruă kơsem min Boh thâo ia rơgơi mơnuih mơnam Việt Nam; ayong }il Duin djuai ania K’ho nao hrăm mă [ăng nai print ha jar kmar….yă Hồ Thị Minh, thạc sĩ djuai ania Kbru blung a pơ tơring glông Hướng Hóa, tơring ]ar Quảng Trị, ră anai khua pơ ala mơnuih [on sang dêh ]art al 14, Khua anom pơtô ping gah tơring glông Hướng Hóa brơi thâo:

‘’Kâo pô [uh kiăng gir run hloh dơ\ng yua kơ tơlơi hrăm le\ hrăm na nao [u thâo abih ôh, kơ bruă mă amăng anih do\ mă bruă, anih ta wai lăng pơtô ba mơnuih [on sang klă hloh, thâo hruaih jơlan hơdră mơ\ng ping gah hăng kơnuk kơna, sit thâo hluh laih tơlơi hơdip mơda mơnuih [on sang ăt bơblih tui mơ\n, yua thâo ba yua ngă tui boh thâo ia rơgơi amăng tơlơi hơdip mơda hnun kah hơmâo tơlơi bơblih phrâo’’.

Kơ]ăo bruă abih bang tuh pơ alin mơnuih mơnam bơwih [ong huă đ^ kyar amăng kual djuai ania [iă, kual ]ư\ siăng hăng kual hơmâo lu mơnuih do\ tơnap tap mơ\ng thun 2021-2025 pơtong rơđah, bruă pơtô hrăm, hơduah bruă kơ mơnuih djuai [iă kiăng dưi ngă tui hơdră pơđ^ kyar bơwih [ong huă ]răn phrâo yơh phun.

Samơ\, yua bơbe] djơ\ mơ\ng tơlơi truh lo\n adai ngă, adai pơđiă phang khôt hăng ia mơsin hram, tơlơi hơdip mơda mơnuih [on sang djuai [iă kual dơnung yu\ hăng ter hang ia rơs^ Tong krah tơnap tap laih jai tơnap tui dơ\ng.

Hrom hăng anun, tơlơi thâo hluh mơ\ng [ing mă bruă kơnuk kơna, [ing apăn bruă ]ar aka [u tum đơi ôh, anun aka [u gleng nao kơ mơnuih djuai [iă hăng kual ]ư\ siăng; tơlơi hơdai gum hrom kơplah wah djop ding jum, anom bruă, tơring ]ar aka [u ngă tui na nao, kjăp ôh.

Pơkă hnong kual mơnuih djuai [iă, kual ]ư\ siăng tui tơlơi thâo do\ kơ[ah, rơnoh prăk tuh pơ alin do\ [iă đơi sa thun kơ sa boh să tui hơdră mrô 135 kơnong 1 klai prăk, plơi tơnap tap biă mă kơnong 200 klăk prăk; aka [u hơmâo prăk hơjăn pioh djru kơ kual mơnuih djuai [iă.

Nai tha prin-nai prin tha Phạm Hồng Quang, Khua sang hră gưl prong Thái Nguyên –jing anih pơtô hrăm kơ mơnuih kual djuai [iă, pơblang tong ten tơlơi amra truh kơ kual dơnung yu\ hăng ter hang ia rơs^ Tong krah tui anai:

‘’Kual anai yơh hơmâo lu tơlơi truh kơ lo\n mơnai glai klô anih hơdip jum dar, tơlơi bơwih [ong tơnap tap tui laih anun tơlơi tu\ yua kơ ană mơnuih ăt do\ lu tơlơi aka [u hơđong.

Tơdah sa boh kual, sa boh tơring, wơ\t sa boh kual lo\n mơ\ [u hơmâo ană amôn pơpă ôh dưi mut hrăm gưl prong anun le\ sa tơlơi truh  prong, rơngiă tơlơi hơđong.

Tui hăng kâo pơtum mơnuih mă bruă tuh pơ alin tui hluai kual, tui hluai [ut le\ hơmâo hơdôm anih pơtô hrăm phun kah hăng sang hră đôm lăm rông ba ]ơđai sang hră djuai [iă kual ataih, tơnap tap, hnun kah gơ`u dưi nao hrăm truh gưl prong, gơ`u dưi hrăm lu tơlơi thâo rơgơi ană mơnuih, thâo gru grua hiam klă đah mơ\ng glăi ako\ pơdong plơi pla gơ`u pô đ^ kyar.

 Phrâo anai, khua mua pơ ala mơnuih [on sang dêh ]ar pơsit laih kơ]ăo bruă prong tuh pơ alin kơ kual djuai [iă do\, ră anai [ing ta lăng nao kơ bruă phun le\ ngă hiư\m jao kơ anom bruă hlơi `u hơmâo tơlơi gêh gal pơđ^ kyar pơtô hrăm mơnuih mă bruă’’.

Phun `u kjăp kah kyâo hơđong. Ăt tui anun mơ\n, kiăng pơđ^ tui boh tu\ yua mơnuih mă bruă le\ khom gleng nao kơ bruă pơtô hrăm.

Ră anai, tơlơi pơkă iâu pơmut hrăm hră djop gưl prong, tui hơdră mơ-it r^m thun [u gêh gal ôh, kơnong jao kơ hơdôm tơring ]ar đô] [u lăp ôh.

{ơi kual dơnung yu\ hăng kual tong krah, lu tơring ]ar mrô mơnuih mơ-it hrăm lu đơi; pơkơđai glăi hơdôm tơring ]ar kah hăng Bình Thuận kơnong 74%...

{u [iă ôh mơnuih hrăm giong [u hơmâo bruă mă, yua [u hơmâo anih dăp bruă, đơ đam hrăm [u djơ\ bruă kơ[ah [ơi tơring ]ar, yua kơ anun lu ]ơđai mơ-it nao hrăm glăi sư\ rơbư\ [u hơmâo bruă mă, lu ]ơđai sang hră đôm lăm [u nao hrăm dlông hloh.

{uh rơđah tơlơi kiăng bơblih glăi jơlan hơdră hăng hơdră pơtô hrăm ]ơđai sang hră gưl prong amăng kual.

Rơngiao kơ hơdră hrom amăng dêh ]ar, hơmâo mơ\n hơdră ruah mă kiăng  hrăm, ruah tơlơi kiăng hrăm tui hluai ano\ phara mơ\ng kual dơnung yu\ hăng kual tong krah, djơ\ gêh gal r^m djuai ania kah hăng Khmer, Chăm Hoa…

Kơnuk kơna ăt kiăng tuh pơ alin man pơdong sang hră đôm lăm pioh kơ djuai ania [iă hăng hrăm sang hră apah do\ glăi huă [ong [ơi sang hră kiăng djru pơđ^ kyar mơnuih mơnam bơwih [ong huă kual anai.

Rơngiao kơ anun, gleng nao kơ bruă pơtô hrăm lu mơta, gleng nao kơ [ing nai pơtô hrăm hră djop gưl hră, boh nik mơnuih ngă nai jing djuai ania [iă.

Kiăng ngă tui djơ\ tu\ yua jơlan hơdră, tơlơi djru mơ\ng ping gah, kơnuk kơna pơđ^ kyar kual mơnuih djuai [iă, truh mông laih, djop tơring ]ar amăng kual dơnung yu\ hăng kual Tong krah pok pơhai ngă tui sa amăng ple\ hơdôm hơdră, amăng anun pơtô hrăm mơnuih mă bruă ]ar kiăng pơtrut bơwih [ong huă mơnuih mơnam, anăp nao kiăng pơđ^ kyar hơđong kjăp kual plơi pla mơnuih djuai [iă do\, pơgang djơ\ tơlơi dưi ană mơnuih klă hloh.

 Nay Jek: Pơblang