VOV4.Jarai- Mơng anai aka\ sui ôh, hơmâo tơlơi jơnum ]rông lô, pơhư] lu mơnuih gleng nao. Phun kơ tơlơi jơnum ]rông lô anai, jum dar kơ tơlơi pơmin ksem “ Pơblih phrâo tơlơi bơwih [o\ng huă, laih anun  tơlơi prăk kak mơng hrim ]ô mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ [ơi Việt Nam”,  nao hơduah  lăng dlăm jơlan hdra\ tơlơi đom hơnưh kơ mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ [ơi kual }ư\ Sianưg anai. Tơlơi ksem pơmin, yua mơng sang brua\ ksem pơmin mơnuih mơnam, tơlơi bơwih [o\ng huă gah lon dlai adai rơnuông, hro\m ha\ng sang bruă  jơlan hdră, laih anun pơđ^ kyar gah hơmua pơdai, plơi pla kual dơnung, ngă tui [ơi dua boh tơring ]ar Daklak ha\ng Lâm Đồng.

Tơlơi ksem pơmin brơi ta [uh, hơmâo lu mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ [ơi tơring ]ar Daklak ha\ng Lâm Đồng, hlăk glăm ba tơlơi đom hơnưh phara phara, tơlơi đom hơnưh mơng 50 kla\k prăk truh 240 klăk prăk. hasa tơlơi gleng nao, truh 70% tơlơi kiăng yua hơdôm rơnôh prăk đom hơnưh anai le\, tuh pơ alin brơi gah hơmua pơdai, mơng 7-8%, pioh tla hơnưh hơmâo đom laih ( kiăng pơka thim thun đom hơnưh). 90% sang ano\ hơmâo tơ`a lăng brơi thâo, gơ`u đo\m hơnưh prăk kơtang truh kơtang hloh lu bia\ ma\.

Hasa tơlơi gleng nbao, lu sang ano\ mơnuih [ôn sang hlăk ]an anai kho\m ]an gah rơngiao mă kmlai lu bia\ ma\, tuh pơ alin brơi gah hơmua pơdai truh mơng 50-60%/sa thun kmlai `u.

Phun kơ mơnuih [ôn sang ]an prăk mă kmlai yôm gah rơngiao lu mơta. Hyu pel e\p mơng khul mơnuih ksem pơmin brơi ta [uh, mơnuih [ôn sang ]an gah rơngiao, yua [u hơmâo gơnam  ngă gơnam song mă, pioh nao ]an prăk sang mak ksai, yua dah ngă hră pơar nao ]an prăk sang mak ksai dleh tơnăp, laih anun brơi prăk sui đơi, kho\m tơguăn tui hrim tal ]an tui ha\ng rơnôh prăk pơkă, [ơi ano\ [u tum djo\p ôh tơlơi kiăng, tuh pơ alin brơi gah hơmua pơdai. Hlăk anun nao ]an gah rơngiao, ngă hră pơar amu` ame\, huăi ngă gơnam song mă ôh, djo\p brơi prăk ]an, [ơi ano\ rơnôh prăk lu hloh.

Yua mơng lu mơta, rơnôh prăk ]an tuh pơ alin brơi hơmua pơdai, mơng lu boh sang ano\ mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ [ơi dua boh tơring ]ar Daklak ha\ng Lâm Đồng [u pơdơi glăi ôh, laih anun jai lu hloh. Ơi Lê Đức Thịnh, kơ iăng khua g^t gai [irô tơlơi bơwih [o\ng huă hro\m hơb^t, Ding jum hơmua pơdai laih anun pơđ^ kyar plơi pla dêh ]ar ta, hơmâo lăi tơpă tui anai; wot dah hơmâo tơlơi gir run, samơ\ sang mak ksai aka\ djo\p ôh prăk ]an brơi, tuh pơ alin brơi tơlơi mă bruă mơng mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ [ơi kual }ư\ Siang ta anai: “ Thun rơnuk 90, mơnuih [ôn sang kual }ư\ Sia\ng lăi ha\ng [ing gơmơi kơ [ah prăk, anun le\ hlăk pơ phun mă bruă tui ha\ng hrim sang ano\. Truh ră anai, giăm 30 thun ha\ng anai laih, trun nao tơ`a lăng mơnuih [ôn sang, ăt lăi kơ [ah prăk mơn. Blung hlâo [ing gơmơi lăi hlăk thun rơnuk 90 anun aka\ hơmâo ôh prăk sang mak ksai gum djru mơnuih mơnam, ăt hơmâo lơi sang mak ksai gah hơmua pơdai. Samơ\ ră anai hơmâo laih, samơ\ đom hơnnưh lu, [udah lu hloh dong”

Nao ]an prăk tơnăp tap, samơ\ tơlơi đom hơnưh ăt do\ sui tui yơh. Rơngiao kia\ng ]an prăk le\ tơnăp tap, tui ha\ng ơi Thịnh lăi, yua do\ lu mơnuih [ôn sang [u bưp tơlơi bưng, ama\ng tơlơi yua prăk ]an [u ba glăi tu\ yua ôh. Tiến sĩ kinh tế Đào Thế Anh, kơ ia\ng khua g^t gai khul mơnuih gah bôh thâo ia rơgơi pơđ^ kyar plơi pla Việt Nam lăi tui anai: “Tơlơi kiăng prăk kak lu mơng mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ lu bia\ ma\, tui ha\ng tơlơi brơi mơng sang mak ksai gum djru mơnuih mơnam mơng kơnuk kơna. Yua kơ anun yơh, kho\m pơtrut kơtang rơnôh prăk lu hloh, dưi iâu pơthưr rơnôh prăk gum djru mơng mơnuih mơnam, gah rơngiao kơnuk kơna, laih anun mơng hơdôm mơnuih hơmâo pran jua jơmah”

Neh met wa [ơi kual }ư\ Sia\ng ră anai kơnong ]an lu prăk mơng sang mak ksai, pioh blơi kơmơk pruai brơi djuai pla, ngă hơmua. Tui ha\ng Tiến sĩ Nguyễn Thế Anh lăi, jơlan hdră phun brơi tơlơi pơđ^ kyar brơi hơmua pơdai gleng nao lon glai adai rơhuôn: “ Tơdah ngă tui jơlan hdră lon glai adai rơhuông, kho\m yua kơmơk bru\ djah djâu, pơkra ma\ pô, kiăng pơhro\ ha mkrah kơmơk đạm, djuai pla ăt pơboh jor, lu mơn, [ơi ano\ `u pơboh lu hloh. Tơdah ta kơnong pruai kơmơk hóa học đu], [ơi ano\ pơdai ktor, boh troh pơboh [ia\ hloh, [u dưi pơboh đ^ tui ôh, laih anun pơđ^ prăk đom hơnưh đu]”

Tơdah sang ano\ mơnuih [ôn sang ngă hơmua [ơi kual }ư\ Siăng pơkra rai kơmơk bru\ djah djâu, ngă hơmua tui ha\ng hdră lon glai adai rơhuông, pơhro\ h^ prăk tuh pơ alin, đang kơ phê, boh troh nga\ đang anet, [u thua ôh tơlơi đang kơ phê pro\ng. {ia\ prăk tuh pơ alin, laih anun đom  hơnưh [ia\ hloh. Anai le\ tơlơi [ing ta amu` [uh rơđah bia\ ma\: “Tơlơi bơwih [o\ng huă anet ama\ng sang ano\ hjăn păn, amra pơgăn glăi tơlơi bơwih [o\ng huă prong gah rơngiao kah ha\ng ră anai amra djai đu]. Kho\m hơmâo jơlan hdră, ngă hro\m hơb^t pioh djru nao rai, plai [ia\ gơnang gah rơngiao. Ră anai ta hơmâo [uh hơdôm sang ano\ anet [ơi kual }ư\ Siăng, gơnang gah rơngiao brơi gơnam tam, kah ha\ng kơmơk pruai truh pơjeh pla, prăk tuh pơ alin, tơdah mut hro\m ha\ng khul grup anai laih, tơlơi đom hơnưh amra đ^ tui, [u ana\m tơbia\ tah gah rơngiao”

Tui ha\ng mơnuih kơhnâu kơhnăk lăi, jơlan hdră pơhro\ tơlơi rin rơpa [ơi kual }ư\ Siăng, năng ai kho\m lăng glăi, bruă brơi rai gơnam tam. Tui ha\ng tơlơi pơmin mơng Tiến Sĩ Đào Thế Anh, kơ iăng khua sang bruă, braih piăng, gơnam [o\ng huă Việt Nam: “ Ama\ng hơdôm jơlan hdră pơđ^ kyar, kơ tư\ ha\ng jơlan hdră pơhro\ rin rơpa, kah ha\ng jơlan hdră 30a,mơng kơnuk kơna, tui ha\ng kâo [u brơi nao ôh djuai pla ba rai gơnam tam. Hơmâo sa dua kual jơlan hdră brơi nao pla kyâo bôh Ca cao, hơmâo soh glăi h^. Anai le\ yua kơ ara\ng ngă, hơdôm jơlan hdră pơhro\ rin rơpa huăi kiăng ôh. Hơdôm jơlan hdră pơhro\ tơlơi rin rơpa ră anai, kho\m pơhư] ngă hơmua, [udah pơtô brơi mơnuih [ôn sang hơdôm jơlan hdră, kia\ng plai [ia\ tơlơi [u bưng, ama\ng tơlơi bơwih [o\ng huă ră anai. Tơlơi anun le\  hơmâo s^t nik, bơwih brơi tơlơi kiăng brơi lu mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\, laih anun mơnuih [un rin”.

Rơluch Xuân: Pô ]ih ha\ng pôr