Tàm anih wă nac bơh hìu jòng dê, kềng bơnhă ồs hơng trồ mang, cau chài kơnòm să Y Wôn Knul ơm tàm ƀòn Ako Dhông, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk rơlĕ rơlùn đơs pơnđik yal jơnau Khan “Mdrong dam”. Tơngume jơnau yal yau dê yal bè rài kis klau Mdrong dam dê – dùl nă cau khin cha jak chài pơn rơ ngan tàm yal yau cau Rơđê dê: “Mdrong Dam là kòn ùr H’Bia Knhĭ mờ klau Dăm Bhu pas sơm dê. Pơ ùr Mdrong Dam là ùr H’Bia Êsun hàng niam. Bơta hàng niam bơh ùr H’Bia Êsun dê lơh ală cau atbồ ƀòn gùt dar ƀuah gơ jrañ ngan. Là cau jak chài, tiơng pơn rơ làm bă tiah, Mdrong Dam sùm lòt ting mòc phan, pờ ơnàng ù tiah ƀòn lơgar jat ală gah”.

Bơh jơnau yal cau chài dê, dùl ù tiah kah yau bè geh ai tơnggŏ wơl mờ ală cau khin cha jak chài cèng bơta ndu gơn rơh, ală bơnah tàm rài kis ƀòn lơgar, ală kàl sa nam hùc nhai tàm bơhiàn ờs mờng niam chài cau Rơđê dê. Tàm tŭ cau chài đơs pơnđik yal yau, tơl nă cau nggui gùt dar mờ ơm mŏ nàng iat ală sră yal kham gơguh, gơmù, mpong ntas tàm làm gùt hìu jòng. Jŏ jŏ, tàm bơrlŭ mờ ală gơl yal yau, cau chài uh dùl gơl kơ wào lơbơn niam ngan, sơlơ lơh jơnau khan gơ gơs king crŭ, ndu gơn rơh rlau.

Jat cau chài jak ngan ồng Y Wang Hwing ơm tàm ƀòn Triă, xã Ea Tul, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk pà git, bơh nđờ rài do, jơnau yal Khan kung gam geh cau Rơđê ki ngàm, sền gàr mờ sền là phan lời wơl niam chài, là bơta kuơ nùs nhơm dờng màng ngan ƀòn lơgar dê: “Tài bơh yô yau tàm dà đơs cau Rơđê dê geh đơs tòng bơr, đơs ai lơh pơn yơu. Cau git đơs khan, git đơs kưt, git đơs tòng bơr den tàng khi ngui gơ nàng mblàng wơl jơnau he kờñ đơs, kờp bal mờ tàm jơnau nting tơngkah kòn sau, đơs bè adat bơhiàn, đơs bè gùng tam bau. Bơh hơ̆ nting tơngkah tơl nă cau bè ală jơnau niam, jơnau di, tơngkah kòn sau… ală jơnau do khi ndrờm đơs dồ bă niam ngan mờ gùng đơs tòng bơr”.

Đơs pơnđik yal yau gam hòi là Khan, là Hri, Ot Ndrông, H’mon ,… (gơ jat tàm tơl jơi bơtiàn krơi is). Tơl jơnau yal yau ndrờm cèng ală broă jơi bơtiàn dê, gùt dar ală dà kơl hề bơh ală cau khin cha jak chài dê geh dà kơl hề sền gàr ƀòn lơgar, dră wơl bol ờ niam, jàñ bơsak. Ală cau geh yal tàm jơnau yal yau ờ cèng bơta dồ nă să, mờ ala mat ai bơta kơp kờñ bơh jơh gùt ƀòn lơgar in, ai dơ̆ tam lơh tài bơta niam chài dờng màng. Phó Giáo sư – Tiến sĩ mò Buôn Krông Tuyết Nhung, hìu bơsram Đại họk Tây Nguyên pà git: jơnau yal yau đơs bè jơh gùt tŭ tơngai kah yau bơtàu tơnguh jơi bơtiàn mờ ală bơta gơ rềng uă gah: “Tơl jơnau yal yau yal bè dùl jơnau gơ rềng tus uă tơngume. Geh ală jơnau yal yau yal bè jơnau gơ rềng tus bơta tam lơh, tơrgùm dùl jơi bơtiàn, jơi nòi. Geh ală jơnau yal yau yal bè tơngume gùng tam bau, hìu bơnhă, geh ală jơnau yal yau đơs bè lơh broă lơh sa halà geh ală jơnau yal yau đơs bè rài kis pin dờn. Mờ kuơmàng tơnơ̆ hơ̆ là pang rùp krơi is ngan bè bol he geh sền gŏ tàm bơta geh ngan gơ rềng tus rài kis mpồl bơtiàn bơh ală jơi bơtiàn tàm Tây Nguyên dê”.

Tơl jơnau yal yau mờ dùl jơnau yal jòng ngan. Dilah cih wơl wil tơl mờ ală jơnau đơs den dùl jơnau yal yau digơlan jòng tus 3 rbô, 4 rbô jơnau, kung geh ală jơnau yal yau jòng tus git nđờ jơt rbô jơnau. Krơi mờ jơnau yal yau bơh uă rài niam chài ndai tàm dunia, yal yau Tây Nguyên geh prap gàr tàm bồ tơngoh bơh cau chài dê mờ mblàng wơl ƀòn lơgar in mờ broă lơh mblàng wơl mờ bơr bơh ală dơ̆ tơrgùm mat ƀòn lơgar. Mblàng lơh loh bè bơta do, Thạk sĩ Nguyễn Quang Tuệ, Kwang atbồ Cơldŭ atbồ niam chài, Sở Văn hóa, Thể thao mờ Zu lịc càr Gia Lai pà git: “Làng bol kòn cau Tây ngui bồ tơngoh kah. Mờ yal yau là dùl tàma lă anih prap ơn cèng jơh ală jơnau git wă halà ală jơnau yal bè kah yau, bè niam chài, bè rài kis mpồl bơtiàn làng bol kòn cau dê. Den tàng yal yau geh gơnoar broă, bơta kuơ dờng màng ngan tàm rài kis bơh cau Tây Nguyên dê”.

Tàm mùl màl, yal yau geh đơs tàm ală mang hìu geh lơh yàng, ies ƀồc, lơh chờ, tơl nă cau nggui gùt dar bơnhă ồs. Cau đơs pơnđik yal yau rơlĕ rơlùn tơm boh bơr, tề lam jơnau yal bè sơn đờm đơs yal yau. Gơ wèt tàm nùs tồr, tŭ jơ jơnau yal, cau yal geh tŭ tơnguh sap, geh tŭ tơrmù sap, geh tŭ den ơm wơl, geh tŭ đơs mờ sap cau ùr, geh tŭ đơs mờ sap cau klau, geh tŭ đơs bè sap cà ràk, geh tŭ đơs bè sap gơn rơh. Ndrờm bè tơl bơta nùs tồr khi dê gơ lơh bè tơrgùm tàm tơl nă cau tàm jơnau yal yau, bè gơ mut tàm dunia is mờ pah dơ̆ yal là dùl dơ̆ gơ rờm să jan. Bè hơ̆ mờ geh ală jơnau yal yau mìng yal jơh tàm dùl mang, kung geh ală jơnau yal yau jŏ jòng bơh mang do tus mang ndai, geh tŭ jŏ jòng tus gùt poh.

Bơta tờm bơh yal yau dê là ală jơnau đơs tàm sơrbŏ, tòng bơr, tam gơl ngac ngar gơ jat tàm anih đơs halà tŭ tơngai, bồ tơngoh kah cau yal dê. Khi ngui bơta tàm pơn drờm, lơh bè cau, kờp dŭ nàng lơh mpờl nùs tồr, bơta chài cau tàm jơnau yal yau dê, lơh gơs dùl bơta crih crài ngan tàm yal yau, lơh cau iat bè geh kis tàm ù tiah crih crài bal mờ ală cau tàm jơnau yal yau. Cau kơlôi sơnơng niam chài bơh yau kòn cau mò Linh Nga Niê Kđăm đơs là, bơh bơta bơceh krơi is bơh cau chài dê neh lơh gơs ală jơnau yal yau gam sùm tàm ƀòn lơgar: “Hơ̆ là ală jơnau yal yau mờ jơnau nrĭ li la ngan, là dùl anih prap ơn niam chài mblàng wơl mờ bơr krơi is ngan cau Tây Nguyên dê, bơta kuơ niam chài gơ dê là dờng ngan, bơta kuơ bè niam chài đơs, jơnau nrĭ, bơta bơceh bơh ală đờng goòng dê kung krơi is ngan. Đơs pơnđik jòng yal yau Tây Nguyên là dùl phan lời wơl niam ngan, krơi is ngan mờ li la ngan”.

Ală cau chài đơs yal yau là ală anih ơn prap kis, pơgồp bơnah prap gàr wơl ală bơta kuơ nùs nhơm dờng màng ngan bơh cau Tây Nguyên dê. Bơdìh mờ bồ tơngoh kah yau trồ tiah ai pà, cau chài pal git bè bơhiàn bơh yau, geh bơta sền git ngan ngồn hơ̆ sồng gơtùi geh ală jơnau khan ngan ngồn rlau jơh. Tài tơngume tờm bơh yal yau dê là ală cau dờng màng, ală cau khin cha jak chài bơh jơi bơtiàn dê, là bơta pơn yờ să bơh ƀòn lơgar dê mờ geh làng bol ki ngàm. Hơ̆ là ală Dam San, Dam Yi, Dam Bhu, Dam Bha, Dam Noi, Buh Klông, Tiông, Jông, Jú… Tơl jơnau yal yau gơ jat bal mờ rài kis ƀòn lơgar, đơs bè tơl bơta bơh rài kis mpồl bơtiàn Tây Nguyên dê bơh kòn bơnus, brê bơnơm tus dunia gah huềng, niam chài, kah yau… Bè hơ̆ den tàng, yal yau geh sền là “sră cih jơnau git wă bơh dùl jơi bơtiàn dê.