Đah rlău 95% rnăk ƀon lan rnoi Ba Na gŭ rêh bah âk năm aơ, ƀon Đăk Mông, xã Đăk Rong, nkuâl Đăk Đoa, n’gor Gia lah ngoăy tâm ăp ƀon ntoh lư tâm trong ƀư bôk nău kan rdâk njêng  ƀon lan mhe gưl neh dak. Ndrel đah n’gâng kan ta ntŭk, nuĭh ƀon lan tâm ƀon hŏ nsrôih tâm pah kan jan sa, njêng luh nău dơi bah suan rhal pah kan ngăn ngăn nkre đah mât ndray âk rup uĕh ntĭt êng văn hóa gay kơl muh măt ƀon lan nar lơn ma săk ntơr, rƀŏng tât du ƀon lan mhe ntĭt leo lor.

Jêng ƀon lan mhe ntơm bah năm 2021, ƀon Đăk Mông, xã Đăk Rong, nkuâl Đăk Đoa geh tay trong bê tông jong n’hanh hvi tă bah ngih dak n’hanh ƀon lan ndrel ƀư. Rnăk yuh Thoan lah ngoăy tâm ăp rnăk rong neh măt trong gay rdâk njêng trong bê tông ta ƀon đŏng. Nkoch tay nău bah săk he nơm, yuh Thoan nkoch, lôch âk năm nsrôih rgâl dăp rgum si tăm n’hanh ndơ mât, tât năm 2018, rnăk yuh hŏ klaih rlău ach o. Năm aơ rnăk yuh nsĭt geh 170 rkeh prăk bah 1500 tơm cà phê n’hanh mât sŭr me deh kon.

“Jay hên geh neh tâm ntŭk ƀư trong, ndrel đah ngih dak ƀư, he nchră đah rnăk wâl n’hanh nchrăp rong neh gay ƀư an thôn ƀon uĕh lơn. Jêh aơ tay kônh wa rdeng cà phê, tiêu n’hanh âk tuh mbo geh trong têh uĕh gay hăn. Kônh wa tâm rnglăp nsum ngăn”

Wa Crăm, Bí thư chi bộ nkre ƀư kruanh thôn bah ƀon an gĭt, tâm ƀon geh 215 rnăk, 729 nuĭh. Rƀŏng tât mât nâp săk ntơ ƀon lan mhe, xã n’hanh ƀon hŏ an ƀư âk trong nkra ngăn tâm nău dŏng ăp tơm prăk manh dơh thuk nkre đah nău ndop geh săk tam ăp bôk nău kan, trong nchrăp bah Ngih dak, kơi năp nti kỹ thuật đah ăp rnăk rnoi mpôl đê̆ mâp jêr jŏt tâm nău rgâl si tăm, ndơ mât. Nơm geh kơt nê, nău rêh bah nuĭh ƀon lan mbrơi đăp mpăn n’hanh tĭng kơn nsan hao klaih rlău ach o, rnoh rnăk ach o hŭch mbrơi rlău tĭng ăp năm n’hanh an tât aƀaơ dơn hôm 10 rnăk ach o, 25 rnăk dăch kêng ach o. Nchrăp năm 2024, ƀon mbra hŭch 2 rnăk ach o, 7 rnăk dăch kêng ach o. Wa Crăm, an gĭt:  

“Lah bí thư chi bộ nkre ƀư kruanh thôn, he kơl, krêp dêh đah kônh wa gay hun hao wăng sa bah nău tăm cà phê, rƀŏng tât cà phê săk kah âk rnôk tâm boh đah doanh nghiệp. Kônh wa hŏ geh ăp nuĭh ntoh lư tâm rnglăp, tâm kơl nsum gay rdâk njêng ƀon lan mhe, âk siƀŭt ntơm nơh hŏ dơi jut jăng, ƀon nsrôih ƀư tay gay ƀư lôch jêh ăp rnoh tât kan ntĭt leo leo. Mpŏng Đảng n’hanh Ngih dak uănh khlay tât kônh wa gay nău rêh nar lơn ma hun hao rlău bah năp nơh”

Tâm rdâk njêng ƀon lan mhe, nkô̆ nău mât ndray n’hanh ntik n’hao ăp rnoh khlay văn hóa way ơm bah ƀon lan ăp rnoi mpôl đê̆ n’gâng kan ta ntŭk dŭt uănh khlay. Wa Phách năm aơ hŏ rlău 90 năm deh, lah bu ranh ƀon Đăk Mông, xã Đắk Rong an gĭt: bol nău rêh dah nău rgâl mhe, yơn rơh kơn mom ndăm bah kơi ân mât ndray ăp rup uĕh văn hóa bah u che he ntlơi an tay. Ăp trong mât ndray văn hóa, n’gâng kan ta ntŭk hŏ dơi mât uănh khlay n’hanh rgŏ jă kônh wa ƀon lan mât ndray n’hanh rdâk tay nău way nsĭt ba n’hao rhe. Ăp nău way dja mbra geh prăk mât dŏng mbro ăp năm. Wa Phách, lah:

“Ntơm nơh ri djăt ma tâm kêng dŭt năm khay 11 lah geh ƀư nău way nsĭt ba n’hao rhe nkah gĭt brah yang hŏ jăt kơl mih lăng prăng uĕh, an mbo ba du năm dơi jŭr geh uĕh jêngt, bôk năm ri hôm geh nău way nkra mbor dak, gâp râng lah yor hŏ krêp dêh đah nău kan dja jŏ hôm, ma gay trêng nti tay an kon său kơt nti mbro, gay khân păng nkah mpeh rup uĕh văn hóa bah u che he kăl e nơh gay jêh aơ tay kơt tĭng ƀư. hôm nău  kan tanh tôk ri  kăl e nơh ta jay rot nuĭh ŭch kơt nti ri geh u che he ntĭm nti, kơt ƀư mbrơi ri jêng hăr blău, geh lĕ ma tanh tôk, chraih chĭng, n’hanh ƀư ta ăp rnôk khĭt yot, ntlơi môch blang, mpôl kon se ŭch kơt nti lah mbra dơi kơt nti lah ŭch gĭt ƀư”  

 Wa Hà Văn Tuấn, Groi kruanh UBND xã Đăk Rong, nkuâl Đăk Đoa, n’gor Gia Lai an gĭt, kơp tât rnôk aƀaơ, ƀon Đăk Mông hŏ geh 14/19 rnoh tât kan tâm  rdâk njêng ƀon lan mhe. Tâm rnôk rdâk njêng ƀon lan mhe, ƀon rgum ntuh kơl hun hao tơm cà phê, ndơ mât săk geh ta ntŭk. Tât aƀaơ, rĭng geh tĭng bôk nuĭh geh 35 rkeh prăk/năm.

“Ta xã ri geh ƀon Đăk Mông, ƀon dja mbra lah ƀon rdâk njêng ƀon lan mhe ntĭt leo lor. Âk trong kơl bah Đảng n’hanh Ngih dak kônh wa dŭt n’grŏ tĭng. Aƀaơ nău rdâk njêng jay văn hóa, ƀư trong ri ta Đăk Mông dơi ntuh kơl rlău 12 rmen prăk, kônh wa ri mbra rong neh gay ƀư trong mô lah du đêt bôk nău kan ngih dak n’hanh ƀon lan ndrel ƀư. Aƀaơ du đêt jêr jŏt kơt bảo hiểm y tế ri ân rgum dăng tâm nkô̆ nău nkoch trêng rgŏ jă. Tâl bar mpeh rnoh nsing năl rnăk ach o, dăch kêng ach o ân hŭch n’hanh tâm pă tât ăp thôn ƀon geh cán bộ n’gâng tơm ƀư groi nđôi ntop kơl”.

Gay rdâk njêng Đăk Mông lah rdâk njêng ƀon lan mhe ntĭt leo, let năp tay, gưl ủy, n’gâng kan ta ntŭk ntrŏng sŏk rnoh tât geh n’hao nău rêh drăp ndơ, văn hóa nuih n’hâm bah nuĭh ƀon lan. Nkre, rdâk njêng lôch jêh ăp tŏng ndơ dŏng ntung trong ƀon lan, hun hao ƀon lan tĭng kơn têh uĕh mhe tĭng dăp rgum nkre  đah tuch tăm nkre đah hun hao rhŏ dŏng, tăch rgâl, săk tơm văn hóa dơi mât ndray./.