Rlău 10 năm an ƀư, Bôk nău kan rdâk njêng ƀon lan mhe gưl neh dak dơi uănh lah hŏ geh nău dơi "têh kuâng, lam lĕ rngôch n'hanh geh nău têh jong". Muh măt ƀon lan nar lơn ma chrat ang, ndơ dŏng tâm nău rêh dơh geh âk, nsĭt geh wăng sa tĭng bôk nuĭh hao mbrơi. Yơn lah dŭt hôm mĭn rvê đŏng rnôk rnoh tât rdâk njêng ƀon lan mhe ƀư roh rnoh khlay văn hoá; mô lah nău tâm kơt ƀư mô geh trong sơch di ƀư an ƀon rik têh, ntik hvi, yơn kon nuĭh mbrơi jêng ƀah ngai. Ndrĭ rdâk njêng ƀon lan mhe ân mhâm ƀư gay rƀŏng tât nuĭh ƀon lan uănh khlay ăp rnoh khlay way ơm u che he ntlơi an tay n'hanh kơl nuĭh rêh uĕh kơl rŏng, đăp mpăn n'hanh gĭt blău lơn.

Ăp mblâm jay sàn bah nuĭh Thái ta Sơn La, jay trình tường bah nuĭh Tày, Nùng ta Lạng Sơn, nuĭh Hà Nhì ta Lào Cai mô lah ăp jay bah nuĭh Mông ta Lạng Sơn, Sơn La,…geh ƀư mpir nching răm tâm khay sial puh, nđik aih tâm khay wai duh n'hanh nkre gĭt blău geh tât ôp brah lah yang, văn hóa. Yơn lah, ăp mblâm jay dja dơi ŭanh lah mô hŏ tât di rnoh rdâk njêng ƀon lan mhe. Âk rnăk hôm dơi rgŏ jă gay gay rơih jăng jay way ơm gay rdâk njêng ăp mblâm jay di rnoh 3 nâp (mpir nâp, chor nâp, lăk nâp) ƀư an ăp mblâm jay way ơm ndjôt tĭng lĕ rngôch nău gĭt blău ƀon tơm ta ntŭk, nău gĭt blău way ơm bah ăp rnoi nuĭh geh ma nău roh mbrơi.

Đah du bôk nău kan dơi an ƀư jru hvi kơt rdâk njêng ƀon lan mhe ri nău ƀư nâp uĕh n'hanh mĭn tih kơt nê̆ ri dŭt n'hâm klach rvê ngăn. Lĕ nuih n'hâm đah văn hoá ƀon lan, wa Nguyễn Thị Phương Châm, Viện trưởng Viện gŭ mĭn Văn hoá, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam an lah: Ta aơ, tơm ndơ văn hóa mô hŏ dơi wât di, tŏng, yor kơt nê̆, mô hŏ dŏng văn hoá dŭt uĕh an hun hao:

"Ăp nău mpơl văn hóa ta ƀon lan, he ân dŏng rnoh nsing di, dŏng kon măt bah kon nuĭh mhe aƀaơ uănh tâm  nê n'hanh an lah nê lah nău rluk mâl ơm, mbrơi hun hao. Nău nê ân dŭt di ma ntlơi. Ngăn lah ăp nău mpơl văn hóa nê, rnôk hŏ dơi dŏng tâm nău rêh bah nuĭh ƀon lan, jêng lah hŏ geh dŭt n'hâm khlay đah nău rêh bah khân păng. Ntơm bah kon măt bah ăp nuĭh ƀon lan kan lŏ mir he mbra saơ lah tơm ndơ hun hao. Văn hoá way ơm mô geh nking kol nău hun hao, dơn geh hun hao mô dŏng uĕh tơm ndơ văn hoá an he dơm".

 Uănh mpeh rnoh khlay văn hoá tâm rdâk njêng ƀon lan mhe, ta năp nău ngăn geh dja, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp n'hanh Phát triển Nông thôn Lê Minh Hoan saơ mĭn rvê ta năp nău tâm kơt mô geh sơch di. Nchŏng luh nău ngăn geh rnôk hăn ngai jŏ mô plơ̆ sĭt, âk nuĭh saơ mha êng ma tâm ban kơt way bên, ntôn lah bên moh saơ dĭng mha êng. Saơ khoah du ntil ndơ nê nơh hŏ lăp jru tâm nuih n'hâm. Âk ntŭk uĕh mhe lơn, yơn kơt lah rsip rsap, mô geh lăp măt uănh, rgoh lhoi đah rup uĕh ƀon tơm. Tĭng Bộ trưởng Lê Minh Hoan, ƀư jay way ơm nsing tâm neh ntu n'hanh văn hoá ƀon tơm ta ntŭk. Ăp ƀon geh bri dak yôk nor neh ntu êng êng. Ăp rnoi nuĭh geh săk tơm văn hoá săk ntơr êng. Aƀaơ, ƀon têh tâm thôn ƀon, rhơn răm nkre đah n'huach n'huai. Ƀon prêh lơn, rik têh, yơn kon nuĭh mbrơi tâm ƀah ngai:

"Rnôk kon nuĭh joi geh nău rêh drăp ndơ lơn, ri mô dơi der bah nău tâm ndăng nău geh, nău tâm ntêng krêp nsum mpôl ƀon lan roh mbrơi. Rnôk nê "ŭnh nuĭh jay jay nê chrang, mir nuĭh de nuĭh nê ƀư", nău tâm keh ƀư chrai nău tâm rnglăp ƀon lan. Kon nuĭh way geh bar mpeh nău mĭn: nsrôih uĕh n'hanh djơh ƀlao. Văn hoá kơl geh tâm ban nău mĭn, njêng luh nău mĭn uĕh, bah ir geh nău rvê djơh. Nău mĭn rvê uĕh kơl nău rêh tâm ƀon lan tâm lăp tâm ban".

Ta nâm nău uănh bah kiến trúc sư, wa Hoàng Thúc Hào, Groi Kruanh Hội kiến trúc sư Việt Nam an lah: nău dơi mpeh rdâk njêng ƀon lan mhe dơn nkêng mpeh rnoh âk geh ndơ ƀư dơm. Let năp tay ân njrăng uănh khlay mpeh săk nâp uĕh. Nê lah ăp ndơ an saơ mpeh uĕh măt uănh kơt trong ƀon, mpông mpêr, măt dak, n'hong hoch… dŭt dơh geh, yơn rup gui nău tâm rŏng ƀon lan bah nuĭh Việt. Bah meng nê, rnôk hao jêng tât nkual ƀon têh lah du njăr trong hăn mbro. Nkual ƀon têh njêng thôn ƀon, lah mât kâp uĕh, ri văn hóa mbra tât dơi âk tơm ndơ. Lah rjăp ăp nău khoah tâm nău dŏng trong weh ƀư ntĭt leo an âk nkual rdâk njêng ƀon lan mhe, KTS Hoàng Thúc Hào dăn đă:

"Jay văn hóa nkuâl xã thôn ƀon, ntil jay nde bah dak bŭk...Ntŭk dja rgâl. Mpôl hên dăn đă mĭn uănh tay, mhâm ƀư an geh hang rbăn ntŭk ntĭt leo ƀư tâm pă jêng 7-8 nkual văn hóa, yơn nê lah nău ntĭt nâp, bah meng nê ân geh ndơ ntrŭp rgâl dơi. He geh tơm nuĭh kiến trúc sư, ăp nuĭh ƀư dăp rgum lơn âk lah pah kan ta ăp nkual ƀon têh têh, yor ta nê mơ geh tâm ton wăng sa, hôm ta ăp nkual thôn ƀon, mô geh nuĭh manh kiến trúc sư ôh. Nê lah nău nti na nê̆, ăp ntil nău ân rgâl tâm ƀư nhih jay".

Rdâk njêng ƀon lan mhe lah bun dăp nuih n'hâm kon nuĭh. Rnôk nuĭh ƀon lan gĭt wât n'hanh năl dơi, ri mơ mât ndray n'hanh mpư n'hao dơi ăp rnoh khlay văn hoá. Rnôk văn hoá lăp tâm ăp rnăk, ri ăp săk ntơ lư  “văn hoá” mơ lăp ngăn ngăn n'hanh ƀư jêng tơm prăk rhŏ dŏng an hun hao. Rnôk ăp rnoh khlay văn hoá dơi rơh kơn mom ndăm dơn n'hanh hun hao tâm di đah trong rƀŏng mhe aƀaơ, văn hoá mơ hôm rêh mbro./.

VOV/Nuĭh rblang: Điểu Thân