Drêng mơngế M’nông hiăng xông kân, la tơdroăng rêh ối tá hâi teăm châ tro tiô tơdroăng pói rơhêng vâ, mê nôu pâ hmâ pro t^ng xâng ăm mâ. Nôu pâ lơ ngế ki râng ko kô hbrâ môi xiâm drôu, môi to í [ă môi to mâ. Vâi rơkâu khu xeăng to\ng kum ăm ngế ki mê đi đo châ mo le\m, rơdêi, trâm pon mơhúa tung rêh ối, tung tơdroăng cheăng kâ vâ rế hía rế châ tơtêk hên tâ. Ahdrối vâ xâng mâ, mê mâ xâng kô châ vâi chăt drăng kông mâ vâ mơnhên hdró.

Ngăn tiô kơ tơdroăng ki pói vâ mê vâi kô chăt 2 hdró vâ kơ’nâi mê ah ‘’mơdrếo t^ng’’ [ă chu, chăt 3 hdró tâng kơ’nâi mê ah drêng lêi mâ [ă kơpôu. Tơdrêng amê, vâi rơkâu xối [ă khu xeăng tiah kố, tâng kơ’nâi ah ngế ki mê hiăng châ pêi pro tro kô xối rơkâu [ă chu lơ kân tâ mê cho kơpôu. A mâ mê ai chăt hdró tối, cho ‘’mâ ki t^ng’’ vâ hdró ga phá tơ-ê [ă mâu tơmeăm rơnuâ ki ê.

Klêi kơ’nâi dâng 5 troh 10 hơnăm, lơ ton luâ tâ kơ mê nếo, drêng pêi cheăng kâ hiăng chía tơtêk, mơngế M’nông hmâ pro t^ng lêi mâ xâng ko\ng, vâi tối dêi ‘’klaih kông’’. Nâ H’Nang La Byă, môi ngế ki hiăng môi hdroh pro t^ng lêi mâ xâng ko\ng a Bản Đôn, cheăm Krông Na, tơring Buôn Đôn, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi:

T^ng lêi mâ xâng ko\ng dêi nâ H’Nang La Byă, a Bản Đôn, cheăm Krông Na, tơring Buôn Đôn (Dak Lak)

‘’Hdrối nah, rơpo\ng á hiăng pro t^ng xâng mâ, pâ khu xeăng ăm ai ivá mo le\m, tơdroăng pêi cheăng kâ rế hía rế châ tơtêk [ă tơkêa tâng châ tro tiô hiâm mơno pói vâ mê rơpo\ng kô xối [ă môi to xiâm drôu ki kân, môi to chu kân, lơ kơpôu ki kân. Nốkố hlo dêi tơná [ă rơpo\ng hngêi xuân hiăng chía ai tu\m tơdroăng mê khoh chiâng rơkâu xối khu xeăng vâ mơnê khu xeăng, mơhúa nôu pâ, jâ pôa hiăng to\ng kum ăm pin’’.

Tiô mơngế M’nông, mâ xâng ko\ng cho tơmeăm ki tơviah, t^ng, vâi hlo tơniăn tuăn xua tâ dêi châ môi tiah đi đo ai khu xeăng ‘’kring vế’’. Klêi kơ’nâi hên hơnăm, tâng tá hâi teăm pro t^ng lêi tah mâ xâng ko\ng, tâng mâ xâng ko\ng mê lơ hía, mê rơpo\ng kô pro t^ng ‘’trok kông’’, tơkéa vâ tối hơ’lêh mâ ki hiăng hía ê, ôh tá la lâi lôi ko\ng tê kơtê.

Tâng mâ xâng ko\ng ki mê hiăng châ xâng sap ing kuăn nah, vâi ôh tá pâ mê mâu vâi krâ athế tơbâ tối ăm vâi. 5 hơnăm lơ 10 hơnăm tá hâi teăm pro t^ng ‘’lêi mâ’’ mê vâi kô pro t^ng hơ’lêh mâ. Ai mâu ngế ki xối xeăng hiăng xâng mâ hên hdroh la vâi hlo dêi tơná ôh tá tơxâng mê vâi athế pro t^ng lêi tah lôi mâ xâng ko\ng.

Pro t^ng hơ’lêh mâ xâng ko\ng cho vâ tối tơbleăng ăm khu xeăng ‘nâi nhên, ngế ki xâng mâ mê đi đo chôu vế rơkong ki hiăng tơhrâ [ă khu xeăng. Mê xuân cho rơkong ki vâ tơbâ mơngế xâng mâ đi đo athế kơdo mơ-eăm tung rêh kâ ối vâ châ ai mâu tơdroăng ki tơná hiăng pói vâ.

Drêng rơpo\ng hngêi hiăng ai tu\m kế tơmeăm vâ pro t^ng lêi mâ xâng ko\ng, mê kăn rơpo\ng hngêi kô tối tơbleăng ăm hdroâng hdrê, nho\ng o pro t^ng. Pôa pơchâu athế cho mơngế krâ tung pơlê mê châ nho\ng o loi tơngah păng ‘nâng, xuân cho môi ngế ki hên hơnăm má môi tung rơpo\ng hngêi. Kố cho rơkong ki xối xeăng dêi pôa Che Dăm, ối a Bản Đôn, cheăm Krông Na, tơring Buôn Đôn, ai xối:

‘’Ô khu xeăng, ngin pâ khu xeăng kum ăm ngin sap ing kố troh la ngiâ kuăn cháu ai ivá mo le\m, kâ i kơhiâm, koi i hlâk, pêi cheăng kâ rế hía rế tơtêk. Hâi kố pro t^ng lêi tah mâ xâng ko\ng cho ôh pá ai che\n ki klâi kơ khu xeăng, [ă vâi krâ-nho\ng o tung pơlê. Sap ing kố la ngiâ kô đi đo ai ivá mo dâi le\m, pêi cheăng kâ rế hía rế châ tơtêk, păn kơpôu, kơpôu kô chiâng hngâ, tu\m tơdroăng châ tơniăn le\m môi tiah tơdroăng pói vâ’’.

T^ng lêi tah mâ xâng ko\ng bú chiâng pro drêng tung rơpo\ng hngêi hiăng ai tu\m kế tơmeăm. Tơdroăng kố tơkéa vâ tối, tâi tâng mâu tơdroăng mê tơkéa cho tơdroăng pói vâ hdrối nah nôkố hiăng ai păng ‘nâng. Tâng lơ ai mâu tơdroăng ki tá hâi ai khât, vâi xuân athế pro t^ng lêi tah mâ xâng ko\ng drêng ngế ki mê hiăng krâ, ngăn mê cho rơkâu xối hâk mơnê kơ ivá. Klêi kơ’nâi xối, vâi tah lôi mâ xâng ko\ng ki mê [ă tâ tung vó.

Tiô pôa Che Dăm tối, tâng ai xối lêi tah mâ xâng ko\ng mê nếo pá ai che\n kô khu xeăng, ôh tá tơhrâ pơloi [ă kuăn pơlê tung pơlê. Ai tiah mê tơdroăng rêh kâ ối kô le\m tro tâ hdrối nah:

‘’Khôi túa xối truâ mâ xâng ko\ng [ă lêi tah mâ xâng ko\ng hiăng ai sap ing chal vâi krâ nah. Tâng pin hiăng xâng mâ ki mê, kơ’nâi la ngiâ ah drêng hiăng chía ai kế tơmeăm mê pin athế xối rơkâu t^ng lêi tah mâ xâng ko\ng. Xuân sap ing mê, pin kô ôh tá tro châi tamo xếo, tơdroăng rêh ối mo le\m tá troh krâ, tơdroăng pêi cheăng kâ rế xông tơtêk, păn kơpôu, păn ro chiâng ngâ hên, păn chu, păn í pêng kơdroăng’’.

Pro t^ng lêi tah mâ xâng ko\ng dêi hdroâng M’nông a Tây Nguyên dế kố xuân u ối hên ngế rak vế, xua ga bu rơkâu xối môi hdroh tung plâ rơxông. Pro t^ng kân lơ kuăn ngăn tiô kơ ivá dêi rêm rơpo\ng hngêi. Xối rơkâu kố tá xê to vâ mơnê kơ khu xeăng, mê ối cho roh ki vâ vâi krâ-nho\ng o châ trâm, rak vế khôi túa, vêa vong dêi hdroâng kuăn ngo.

Tơdroăng ki tơxâng kơnía git tâ kơ mê, t^ng lêi tah mâ xâng ko\ng cho tơdroăng ki vâ pơchân ăm rêm ngế M’nông drêng xâng mâ, athế đi đo pêi pro mâu tơdroăng ki tơná hiăng pói vâ, môi tiah tơdroăng ki hiăng tơhrâ [ă khu xeăng, [ă pơlê pơla.

H’Thi Rya chêh