Pơreăng êi xôu tiô rơnó cho tơdroăng ki vâi xúa tối mâu tơdroăng ki châi a xôu ai tơdjâk troh ki êi xôu ‘na troăng hiâm. Pơreăng êi xôu tiô rơnó bro ôh tá kâi hiâm rế hía rế ó tâ ƀă mơni kô mơnhâu troh ivá rêh ối dêi ngế ki cho pơreăng mê. Pơreăng êi xôu tiô rơnó cho xiâm kối bro ngế ki tro pơreăng mê hlâ hên ối má pŭn tung lâp plâi tơnêi (klêi kơ’nâi mâu pơreăng ‘na ki tâ tú drô kĭng, bro ŭm tung châ ƀă tơdroăng ki pro mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ) ƀă cho xiâm kối ki hlâ ối má pái a Việt Nam (klêi kơ’nâi tơdroăng châi ki mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ ƀă a plâi nuih ôh tá ai mơheăm). Ôu hât cho xiâm kối dêi 75% mâu ngế tro châi tamo ‘na pơreăng êi xôu tiô rơnó, tâk châ 10 hdroh tâng pơchông ƀă mâu ngế ki ôh tá ôu hât. Thăm nếo, mâu ngế hmâ ôu đi đo mơni kô tro túa pơreăng kố.

Pơreăng êi xôu tiô rơnó kô rế hía rế râ tâ tiô hâi khế, pơreăng kố bro ton troh tá ah sap ing ngế ki tro pơreăng mê tâ dêi tơná tro pơreăng. Tơdroăng châi kố ôh tá chiâng pơlât prêi mê bu chiâng pơlât tiô rôh pơreăng châi tamo. Mâu tơdroăng ki mơni kô pro pơreăng vêh châi nếo cho xua hrik xo mâu ngôi hât, kơtâk ‘mêi, hyôh kong prâi kơdrâ hơ’lêh, ki hngiâm kơchoh tâk lơ chu lơ pêi cheăng luâ ivá. Klêi mê ngế ki tro châi tamo mê ôh tá ai ivá vâ pêi cheăng xếo, ôh tá kâi rak ngăn dêi ivá tơná.

A hngêi pơkeăng pơlât êi xôu kong pơlê Dak Lak, mâu ngế ki tro châi tamo kố ‘na êi xôu tiô rơnó cho hên má môi tung mâu tơdroăng châi tamo ki ê ‘na xôu. Hơnăm 2022, hngêi pơkeăng hiăng pơlât ƀă rak ngăn vâ chê 500 ngế tro châi tamo ‘na êi xôu tiô rơnó, sap ing khế 1 troh khế 2 hơnăm 2023 ai 289 ngế. Ƀok thái pơkeăng La Thế Anh, khoa nội 1, hngêi pơkeăng pơlât êi xôu kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Mâu ngế ki châi tamo mot pơlât tung hngêi pơkeăng a khoa nội, hngêi pơkeăng pơlât êi xôu kong pơlê Dak Lak pơrá ai xiâm kối ing ôu hât. Ki hên cho kơnốu cho mâu ngế ki ôu hât ƀă mâu vâi kơdrâi mê ôu hât ki drêng ôu drêng pơtê (tung rơpŏng ai môi ngế ki lâi ôu hât).

Môi tiah pôa H.T.T, 69 hơnăm ối a cheăm Ea Tu, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak cho môi ngế ki châ pơtih. Pôa T. ôu hât sap ing tơxĭn, troh nôkố hiăng ôu hât châ lối 50 hơnăm. Rêm rôh pêi cheăng, pôa T. tâ  tơbrêi rơlâi rơlo, ivá ôh pá hro tâ tâng pơchông ƀă mâu ngế ki ê la pôa bu tơmiât dêi châ chăn ôh pá hro. Rêm rôh kong prâi chiâng pơhlêh chiâng hngíu pôa T. kơ-o hên ƀă ôh tá kâi hiâm. Tung môi rôh ki mê hlo dêi châ chăn rơlâi rơlo ton, kơ-o, ôh tá kâi hiâm, kuăn ‘nĕng djâ pôa troh a tíu khăm pơlât vâ khăm. Mâu ƀok thái pơkeăng tối pôa tro châi tamo êi xôu tiô rơnó, sap ing mê pôa hmâ mot pơlât tung hngêi pơkeăng đi đo, rôh kố, pôa hiăng koi tung hngêi pơkeăng hiăng lối 10 hâi a khoa nội 1, hngêi pơkeăng pơlât êi xôu kong pơlê Dak Lak la tơdroăng châi dêi pôa xuân ôh tá hlo hơ’lêh. Pôa H.T.T tối:

“ ‘Nâi dêi tơdroăng châi kơtăn kố ai 5 hơnăm. Hmâng Rơ’jíu, vâi tối ‘nâi ôu hât cho ‘mêi khât. Ki ‘mêi dêi hât gá bro pin ôh tá kâi hiâm, hiâm xơpá. Pâ á tro, ngoh ki má péa tro, tăm o pâ á xuân tro. Pâ á ôu hât, ngoh ki má péa xuân ôu hât, tăm á xuân ôu hât. Tung hdroâng hdrê pái ngế tro, riân tá á nếo cho pŭn ngế. Pơreăng kố xơpá vâ hiâm, chêng kŏng ôh tá chiâng tơniăn. Nôkố ôh tá kâi hiâm, tâ hlo râ mê mot pơlât tung hngêi pơkeăng drêng hiăng chía tâ ah vêh a hngêi”.

Xuân môi tiah mê há pôa T.H.Đ, 63 hơnăm a bêng Thống Nhất, pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ, kong pơlê Dak Lak. Pôa Đ. sap ing ối rơtăm nah ôu hât. Kơtăn kố lối 2 hơnăm, kơ-o, ôh tá kâi hiâm ton hâi mê pôa troh a tíu khăm ƀă châ ƀok thái pơkeăng tối cho êi xôu tiô rơnó. Klêi kơ’nâi châ mâu ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi ôu hat bro rế tâk ‘na tơdroăng ki châi êi xôu tiô rơnó, pôa Đ. hiăng pơtê ôh tá ôu xếo vâ rak vế dêi ivá. Pôa T.H.Đ tối:

“Kơ-o, ôh tá kâi hiâm. Pơlât sap ing khế 9/2022, rêm khế lăm a hngêi pơkeăng khăm, séa ngăn. Pơreăng kố tơbrêi khât, hên rôh hlo tơbrêi, drêng gá dế tro mê tơbrêi khât”.

Hât cho xiâm kối ki xiâm pro chiâng ai pơreăng êi xôu tiô rơnó. Ôu hât bro ăm mâu tơdroăng ki ê dêi pơreăng kố rế hên tâ. Malối, mâu ngế ki ôu hât tro tơdjâk ‘mêi tâ xua ‘mêi ‘na hyôh kong prâi, tro êi ƀă tro hrik xo mâu kơtâk ‘mêi tâng pơchông ƀă mâu ngế ki ôh tá ôu hât. Ngế ôu hât mơni kô hlâ hên tâ xua pơreăng êi xôu tiô rơnó tâk 10 hdroh tâng pơchông ƀă mâu ngế ki ôh tá ôu hât. Pơreăng êi xôu tiô rơnó ôh tá kâi pơlât prêi. Xua mê, drêng pơreăng vêh tâl châi lơ hlo rế râ tâ mê athế lăm troh a hngêi pơkeăng vâ châ pơlât ƀă rak ngăn ivá tiô túa ki tro má môi.

Êi xôu tiô rơnó pro pá kâi hiâm rế ton thăm rế ó ƀă kô mơnhâu ivá ngế ki êi xôu. Vâ tí tăng ‘nâi plĕng tơ’nôm ‘na tơdroăng châi êi xôu tiô rơnó, kơ’nâi kố cho tơdroăng tơpui tơno. Vâ hlê tơ’nôm ‘na hâ xôu tiô rơnó, kơ’nâi kố cho tơdroăng tơpui ƀă ƀok thái pơkeăng chuyên khoa  I. Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương - Kăn phŏ pơkuâ hngêi pơkeăng pơlât êi Xôu kong pơlê Dak Lak ‘na pơreăng mê.  

-Ô ƀok thái pơkeăng! Xiâm ing lâi pro chiâng ai tơdroăng êi xôu tiô rơnó? Ki rơ-iô dêi pơreăng mê cho ki klâi?

Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương: Tơdroăng châi xôu êi xôu tiô rơnó pro ngế ki ếi xôu mê chiâng rế pá ai ivá vâ pêi cheăng, rêh ối rêm hâi, pro ăm ngế ki êi xôu ối pá kâi hiâm. Ngăn tiô kơlo ki râ lơ ôh, a rôh má III, rôh má IV mê ngế ki êi xôu chiâng pá kâi hiâm hên tâ. A pơla rôh apoăng, ngế ki êi xôu hmâ pá kâi hiâm drêng mơ-eăm pêi cheăng. Ai hên tơdroăng ki xiâm pro chiâng êi xôu tiô rơnó. Xiâm ki má môi xua ngế ki mê lơ ôu hât tung hên hơnăm. Xiâm ki má 2 xua tâ tú tiô hdrông hdrê, xua tung châ pá ai trếo alpha-1 antitrypsin ƀă kô xua ing hyôh kong prâi tíu pêi cheăng ai ngôi on, ai kơtâk, ai hyôh ‘mêi. Mê cho ki xiâm pro chiâng êi xôu hâ xôu tiô rơnó tiah nôkố. Tung hât ai sap 6.000 -7.000 trếo ‘mêi, drêng hrik, xú peăng hơvá kô pro tơ’nhiê tơxui xôu ah pro chiâng ai tơdroăng hâ a xôu êi xôu tiô rơnó.

-Ki ăm hlo dêi pơreăng êi xôu tiô rơnó ga môi tiah lâi? Pơreăng kố kơ’nâi mê ah gá pro tơdroăng châi rơ-iô ki lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương: Tơdroăng châi êi xôu, hâ xôu tiô rơnó hmâ hlo a mâu ngế sap 35 hơnăm tơngi klêng, ‘nâ hơnăm ối nếo tâ mê. Ngế ki châi mê xiâm xua ôu hât. Ăm hlo nhên cho klêi môi rôh pá kâi hiâm a kơmăng ah gá pro ngế ki êi xôu kô chiâng kơdrâ riu koi lơ klêi pêi cheăng, ngế ki êi xôu mê tâ pá hâi hiâm.

Nôkố, pơreăng êi xôu, hâ xôu tiô rơnó ôh tá ai pơkeăng pơlât, hâi ai túa pơlât ki lâi vâ pơlât ăm prêi hlối tơdroăng châi mê. Tơdroăng châi mê bú pơlât hbrâ xêh vâ kum ăm ngế ki êi xôu, hâ xôu pôi tá êi xôu xếo.

Êi xôu, hâ xôu tiô rơnó gá pro ai hên tơdroăng châi ki ê ki rơ-iô, malối cho mâu ngế ki hiăng tro êi ton hơnăm chiâng pro xôu tâ rơ ó. Tơkéa vâ tối ngế ki mê chiâng pá kâi hiâm đi đo, klêi mê pro tơdjâk troh plâi nuih peăng hơ-vá, chiâng châi plâi nuih peăng pá hơ-vá, pro tơ yeăn kơbong plâi nuih peăng hơ-vá. Kố cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro chiâng pá kâi hiâm ƀă chiâng châi plâi nuih peăng pá hơ-vá.

-Ô ƀok thái pơkeăng! Pơreăng êi xôu tiô rơnó cho pơreăng ki hâi ai túa  pơkeăng ki vâ pơlât xêt hlối, xua mê ƀă mâu ngế ki lâi hiăng tro pơreăng kố hiăng pơlât a hngêi pơkeăng kô chiâng rôe ôu pơkeăng tiô inâi pơkeăng ki pơlât hdrối vâ rôe ôu pơlât tơdroăng châi drêng vêh êi xôu hôm chiâng há?

Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương: Nôkố, tơdroăng châi êi xôu, hâ xôu  tiô rơnó cho tơdroăng châi ki tơnêi têa rak ngăn (tơdroăng châi pơlê pơla) ‘na pơreăng kố ôh tá tâ tú. A kong pơlê Dak Lak, tơdroăng êi xôu, hâ xôu tiô rơnó pơcháu ăm hngêi pơkeăng pơlât Xôu kong pơlê rak ngăn ƀă pơlât. Drêng ngế ki lâi tâng khăm châ ƀok thái pơkeăng tối êi xôu, hâ xôu tiô rơnó kô châ Hngêi pơkeăng pơlât xôu kong pơlê pro hồ sơ pơlât ăm ối a hngêi ƀă 1 khế ngế ki mê kô lăm pôu a hngêi pơkeăng vâ khăm ƀă hlối xo pơkeăng môi hdroh vâ djâ vêh ôu a hngêi. Pơkeăng ôu, tâng ngế ki châi xôu ôu pơlât tung pơla dế râ tá pơkeăng tiê hlối ôu lơ pơkeăng pâk, ngăn tiô kơ tơdroăng châi râ lơ ôh.  A pơla rôh ki dế lĕm ngế ki mê kô lăm pôu khăm nếo vâ xo pơkeăng ôu pơlât rêm khế.

-Thế pro ti lâi vâ hbrâ mơdât êi xôu hâ xôu tiô rơnó, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Rmah Lương: Ki hên, ƀok thái pơkeăng kô hnê pơchân mâu ngế ki dế ôu hât thế pơtê pôi tá ôu xếo, drêng pơxiâm tâ ai tơdroăng châi. Mâu ngế ki ôu hât pôi tá ối a chê ngôi hât, tâng ối a chê mâu ki ôu hât, tro hrik ngôi hât ah kô pro chiâng êi xôu, hâ xôu tiô rơnó. Pakĭng mê, mâu tơdroăng châi tơdjâk tro hrik trếo ‘mêi ah pro chiâng rơtốu êi ton hâi a troăng krôk ‘na hía pêi cheăng a tíu ki ai trếo ‘mêi, kơtâk, ngôi on. Thế rak tơná rêh ối lĕm tro vâ ivá mo sêi.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!