Tiô riân ngăn dêi Khu tơrŭm ngăn pơkeăng pơlât lâp plâi tơnêi, hmâ 6 ngế mê ai 1 ngế tro châ mơheăm ôh tá kơtâu troh ngoâ, tung mê, xua nhồi máu não (ối khê̆n cho đô̆t ngĭ não) tro iing 80 – 85%. Tơdroăng châi mơheăm tot ‘na ngoâ cho tơdroăng ki châi hmâ trâm a ngế lối hiăng luâ 40 hơnăm, hlo hên má môi cho mâu ngế ki tro nŭm nheăn, châi ‘na plâi nuih, kơtêi kơtâu têi, cholesterol tung mơheăm tâk, xua ôu hât.

A Việt Nam, rêm hơnăm ai dâng 200 rơpâu ngế tro châi mơheăm tot, tung mê ai troh tơdế ngế ki tro mơheăm tothlo rơ-iêo, chiâng ai tơdroăng ki rế râ ƀă hlâ. Tơdroăng ki chiâng a mơheăm tot hlo hên tiô hơnăm, tơkéa vâ tối cho hơnăm rế hên mê rế tơ’lêi tro châi mơheăm tot. A khoa Lão, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ing apoăng hơnăm troh nôkố, hiăng tơdah pơlât lối 100 ngế tro châi mơheăm tot. Ki hên mâu ngế ki tro mê pơrá hrá troh hngêi pơkeăng drêng pơreăng hiăng râ. Tối ‘na mâu tơdroăng ki ăm hlo dêi tơdroăng châi mơheăm tot, ƀok thái pơkeăng Trần Xuân Nhã – Khoa Lão, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Ai hên tơdroăng ăm ‘nâi vâ rơpŏng hngêi ngế ki tro châi mơheăm tot tơ’lêi ngăn má môi cho a ngiâ, ngế ki tro châi mơheăm tot mê tro tơvê rơkong, ôh tá chiâng tơpui, lơ ai mâu tơdroăng ki ê cho hlo rơpê tro mot tung dế. Kuâ kŏng ôh tá chiâng, chêng kŏng têk a nhu ôh tá chiâng. ‘Na tơpui, ngế ki mê tơpui ôh tá hleăng, vê dêi rơpê. Hâi khế châ ‘nâi cho rôh dế koi, tuăn ngoâ ôh tá lĕm lơ ƀă ngế ki lo mơheăm tung ngoâ kô ai tơdroăng ki kơdrâ tâ, tuăn ngoâ ôh tá tơleăng lĕm, vung vế ko, châi ko, ôh tá chiâng ối tơdrăng, tơ’lêi tro kơtong. Mê cho mâu tơdroăng ki tơ’lêi ăm ‘nâi”.

Châi mơheăm tot cho tơdroăng ki mơheăm ôh tá kâi tâk troh angoâ. Ai 2 tơdroăng ki châi mơheăm tot a ngoâ cho nhồi mãu não ƀă lo mơheăm a ngoâ. Tá péa tơdroăng kố pơrá tro châi mơheăm tot. Tâng mơhúa châ pơlât rêh, ngế ki mê xuân ối trâm hên mâu tơdroăng ki rơ-iêo: môi tiah tuăn ngoâ ôh tá chiâng hlê, ôh tá chiâng prôk lăm, xơpá tung tơdroăng tơpui lơ rano tơmeăm kâ, ôh tá lĕm ‘na tuăn ngoâ. Tơdroăng ki râ lơ ôh tá râ ngăn tung tê̆ bào ngoâ tro hlâ.Châi mơheăm tot xuân cho xiâm kối ki hlâ hên ối má 3 klêi kơ’nâi châi plâi nuih ƀă ŭm tung châ tung lâp plâi tơnêi, ối má môi ‘na tơdroăng tơvê chêng kŏng a ngế ki hiăng kân, cho tơdroăng ki rơ-iêo kân má môi ăm ngế ki tro châi mơheăm tot ƀă rơpŏng hngêi gá, cho tơdroăng ki pá puât ‘na liăn ngân ăm pơlê pơla. Laga, nôkố ƀă ivá, maluâ châ chăn ai pơreăng tung châ la ôh tá séa ngăn dê ivá rêm khế, oh tá xúa mâu tơdroăng ki hbrâ mơdât tơdroăng châi mê kơxô̆ ngế tro châi mơheăm tot rế hía rế hên ƀă dế hlo hên a mâu ngế hơnăm ối nếo. Hên ngế ôh ti ‘nâi mâu tơdroăng ki ăm hlo mơheăm tot mê troh a tíu khăm pơlât hrá, pro tơdroăng châi rế râ ƀă kơxô̆ ngế hlâ kô hên.

Ngế ki tro châi mơheăm tot P.T.C (85 hơnăm) a cheăm Ea Kuăng, tơring Krông Pač cho môi ngế ki xiâm. Hdrối mê, pôa C, tơngê, châi ko, kâ kế mê lo hêa.To lâi hâi kơ’nâi, rơpŏng nếo djâ pôa troh a Tíu xiâm khăm pơlât tơring Krông Pač pơlât, klêi mê pơ’lêh pơlât a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Akố, pôa C châ tối tro châi mơheăm tot,Rơpŏng hngêi ngế ki mê tối:

“Ối a hngêi pôa ai tơngê ƀă châi ko, kâ mâu tơmeăm mê lo hêa. Troh a tíu xiâm khăm pơlât tơring pôa châ xup CT ƀă ƀok thái pơkeăng tối pôa tro lo mơheăm a ngoâ mê pơ’lêh troh a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên pơlât”.

Ngế ki ê nếo cho Đ.H (77 hơnăm) a cheăm Hòa Khánh, pơlê kong kơdrâm  Buôn Ma Thuột. Kơdrâ ôh tá chiâng tơpui mê hlối kơtong. Drêng troh pơlât a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên mê rơpŏng nếo châ mâu ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi pôa tro châi mơheăm tot, xiâm kối cho xua tro kơtêi kơtâu têi, châi rung nhĩ la ôh tá châ pơlât. Ƀok thái pơkeăng Trần Xuân Nhã – Khoa Lão, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ăm ‘nâi tơ’nôm:

“Ngế ki tro châi kố drêng mot tung hngêi pơkeăng hiăng râ, mot pơlât tung hngêi pơkeăng ôh tá chiâng ‘nâ klâi xếo, ôh tá pêi pro châ tơdroăng ki ƀă tơdroăng ki krếo khê̆n, êng, bu ối mâu tơdroăng ki tâng môi tiah châi, vuă ngế ki mê ối chiâng châi. Klê kơ’nâi mot tung hngêi pơkeăng, ngế ki mê châ xup CT tơdrêng. Klêi mê hlo ngế ki mê lo mơheăm tung ngoâ lo tung lâp lu ƀă mâu kơpong ki tro tơdjâk ối tung dế ngoâ mê ngế ki mê chiâng ôh ti ‘nâi klâi xếo. TRoh nôkố khoa kố hiăng pơlât ăm mâu ngế ki châi mơheăm tot châ 6 hâi mê tơdroăng ki châi mê hlo hơ’lêh môi iâ, tá hâi hên. Pakĭng mê, ngế ki mê ối hlo tơ’nôm tơdroăng ki pơhlêh rơ-iêo kii ê, môi tiah êi xôu râ, hlo mâu tơdroăng ki pơreăng tâ tú troăng mơhrăm ƀă lo mơheăm a ngoâ tá hâi hơ’lêh. Nôkố mâu ƀok thái pơkeăng dế mơeăm tâi ivá vâ pơlât ăm ngế ki châi mê”.

Tiô ƀok thái pơkeăng Trần Xuân Nhã, tơdroăng châi ‘na kơtêi kơtâu têi châ ngăn cho tơdroăng ki rơ-iêo ƀă mâu ngế ki hên hơnăm xua vâi athế ôu pơkeăng troh tá ah ƀă rak vế pơkkeăng vâ rak vế kơlo tơtêi tơniăn. Drêng ôh tá pơlât lơôh tá pêi pro tiô tơdroăng ƀok thái pơkeăng pơlât, pơlât ôh tá pơtối mê tơdroăng ki kơtêi kơtâu têi mơni kô bro mâu kơ koan ki ê tro tơdroăng ôh tá tơniăn, tung mê tơdjâk troh ‘mêi troh ngoâ, chiâng tơdjâk troh tơdroăng châi mơheăm tot cho tơdroăng châi hmâ trâm má môi. Pakĭng mê, tơdroăng châi ‘na plâi nuih xuân cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro chiâng mơheăm tot, hmâ trâm má môi cho tơdroăng châi khĕn rung nhĩ, xơ vữa đô̆ng mạch (troăng mơheăm xơ vữa, mâu mảng xơ vữa pro tak troăng mơheăm chiâng tơdjâk troh tơdroăng ki mơheăm tâk chu ing troăng tro xơ vữa ôh tá bê tŭm, ing ton nah kô tơdjâk troh mơheăm tot).Ƀok thái pơkeăng Trần Xuân Nhã pơchân drêng trâm ngế ki hlo châi mơheăm tot, mâu ngế ki tâ tá pôi tá chiâng pơlât xêh mê kal rĕng djâ ngế ki mê troh a hngêi pơkeăng rế rĕng rế ‘ló. Tơdroăng ki pơlât a poăng tâng ôh tá tro kô pro ăm ngế ki mê rế râ tâ.

Vâ hbrâ mơdât tơdroăng châi mơheăm tot, mâu ngế ki hiăng hên hơnăm mê lăm rêm khế vâ rĕng châ hlo, ôh tá riân mâu tơdroăng châi ki ê. Malối, ƀă mâu khu ngế ki ôu hât, ôu drôu ƀiê̆r, pâk chik mâu trếo mơdât, ngế ki ai tơdroăng châ môi tiah plâi nuih, kơtêi kơtâu tê, nŭm nheăn kal rĕng pơlât, tơkéa vâ tối cho athế lăm khăm đi đo, ôu pơkeăng tro tơdroăng ƀok thái pơkeăng hnê, rak ngăn dêi xuk tung mơheăm, kơtêi kơtâu tê.

Mâu tơdroăng ki xôi tung pơlât pơtân hdrối ăm  mơngế cho mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa 

Xuăn tối Đột quỵ cho mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa, (ối tối mơheăm tot)  cho tơdroăng ki rơ iô, kơxô̆ mơngế hlâ hên. Tâi tâng mâu ngế klŭn ing tơdroăng rơ iô mê xuân ai tơdroăng châi tung châi ó tung châ. Drêng mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa, mâu ngế tung rơpŏng hngêi thế rĕng djâ ngế ki mê lăm troh a hgngêi pơkeăng vâ kum mơ’rêh ngế ki mê. Tơdroăng pơlât pơtân hdrối ôh tá tro tơdroăng thăm rế pro ngế ki mê  rế ó tâ. Vâ hlê nhên tâ tơdroăng mê, Ƀok thái pơkeăng Trần Xuân Nhã, Khoa Lão, Hngêi pơkeăng Kân kơpong Tây Nguyên, tối mâu tơdroăng thê stơtrŏng kơ’nâi kố:

-Mâu hơnăm hdrối kố nah, hên ngế tí tăng hnê túa pơlât pơtân đột quỵ cho drêng mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa, ki hmâ tâng tối cho pâk ƀă tiê  mơ-eăm 10 ngrăng kŏng. Pro ti mê  hôm tro há ô ƀok thái pơkeăng

Ƀok thái pơkeăng Trần Xuân Nhã:  Hên ngế dế pro ti mê ƀă mâu ngế ki vâi tối  tai biê̆n cho mâu ngế ki mơheăm ôh tá châ kơtâu tak troh a ngôa  pơlât  a hngêi. Mâu ƀok thái pơkeăng hmâ trâm mâu ngế ki rơpŏng hngêi pâk a 10 to ngrăng kŏng vâ  ăm mơheăm lo. Tơdroăng pâk a lui ngrăng kŏng  pro mâu ngế ngăn pơkeăng, ƀok thái pơkeăng pá vâ ’nâi nhên drêng pơlât  ngế ki mê tro mơheăm tơkŭm há lơ lo mơheăm. Drêng pâk a lui ngrăng kŏng  kô pro ăm ngế ki mê lo mơheăm la ôh tá  hlo tơƀrê klâi. Ƀă péa pái ngế ki ôh tá tơtro kô ôh tá ‘nâi ngế ki mê tung châ hôm ai tơdroăng ‘mêi tung mơheăm lơ mơheăm kơtóu a  hngêi âi há lơ ôh. Drêng ‘nâ ai ngế ki ôh tá kâi gât dêi mơheăm, mơheăm chiâng lo oh tá kâi mơdât. Pâk a lui ngrăng kŏng ôh tá  bro tơƀrê klâi,  thăm rế ó tâ nếo mâu tơdroăng châi ki ê.

Pơtối mê  ngế  ki châi hmếo pơ rôe ôu pơkeăng a hngêi. Ai péa pái ngế drêng mot pơlât a hngêi pơkeăng ngế ki châi mê tơnăng ôu mâu pơkeăng kháng sinh  tŭm túa mơheăm  ‘nâ hía a hngêi ối ôu pơkeăng mơdât ôh tá ăm mơheăm kơtóu. Hmếo pơ rôe ôu pơkeăng ki ôh tá tro tiô pơkâ, pơtih ngế ki mê tro lo mơheăm tung ngôa mê chiâng pro rế ó tâ tung pơla lo mơheăm ngôa ah pro ngế ki châi mê chiâng  hlâ rơngó ton mê thế xúa pêi pro tơdroăng ki ó tâ. Pơtih tâng ngế ki mê hlá rơngó ton tâ mê khŏm thế pơkâ ‘măn hlŏng ki vâ ’mot hyôh ăm ngế ki mê hriâm ƀă kơmăi. Mê cho ing mâu ngế tung rơpŏng hngêi tơná pin pro chiâng hía ôh tá ai rôh ki vâ ăm dêi ngế rơpŏng hngêi tơná ối rêh. Xua mê mâu ƀok thái pơkeăng ngin púi vâ ngế ki lâi hmâ hmâng tơdroăng ki ngin hnê kố thế pôi tá pro hmâng vâ kơ mơngế ki mơheăm ôh tá tâk a ngôa  pôi tá  pơ rôe ôu pơkeăng hmâng vâ.

Má péa cho hmếo pơ xo tơmeăm ki ‘nhíu môi tiah trum pâk a lui  ngrăng kŏng. Thế ai hnê tối dêi mơngế  ngăn pơkeăng, ai tŭm ki rơkê ‘na tơdroăng cheăng, ki tro tâ thế rếng djâ ngế ki mê troh a hngêi pơkeăng khăm pơlât mê ối tơngah kum mơrêh ngế ki mê ối rêh, pôi tá hmếo pro tơdroăng ki ôh tá tro khoa hok.

Ngin hiăng pơlât ăm môi ngế ki mơheăm ôh tá tâk troh a ngôa, mê mâu ngế tung rơpŏng hngêi pâk tiê mơheăm a 10 ngrăng kŏng. Drêng troh pơlât a hngêi pơkeăng chiâng pro ‘mêi mơheăm ó, lo mơheăm hên mơhé hiăng xo pâk ‘mot  mơheăm la ngế ki mê xuân ối ‘mêi tung mơheăm  ƀă mơ’nui ngế ki mê ôh tá kâi rêh.

- Ƀok thái pơkeăng hôm ai hnê tối klâi há vâ hbrâ mơdât mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa ?

Ƀok thái pơkeăng Trần Xuân Nhã:  Pin thế ngăn a xiâm gá vâ ai troăng pơlât. Mâu ngế ki  kơtêi kơtâu têi thế pôi tá kâ xăng po, thế kơhnâ pơtâp ivá  rêm hâi. Kơdroh kâ ôu têa ki ai trếo côl, pôi tá kâ hên rơmâ, kâ kơchâi kế kâ krúa, kơ châi ngiêt. Pơ’lêh  tơdroăng kâ ôu mê cho kal khât. Malối thế lăm khăm ngăn ivá tiô rơnó, khăm dêi plâi nuih , khăm ngăn troăng mơheăm, xua xiâm ki pro ai tơdroăng châ ‘na plâi nhih troăng mơheăm ga sôh tá ăm pin ‘nâi hdrối sap pơla ki lâi ôh tá ăm ‘nâi hdrối, mê pin thế khăm ngăn a tơdroăng ki pin châi. Nôkố khăm ngăn tơdroăng châi ahdrối cho ki kal, môi tiah gá pro suy tin châi plâi nuih, phâi nuih ôh tá kâi kơtâu mê ngế ki  tro ti mê thế xúa baoh hiêm khăm pơlât đi đo vâ ngăn dêi ivá tiô rơnó mơhé ôh tá ăm pin ‘nâi tơdroăng châi ki klâi.

-Hôm mơnê kơ mâu tơdroăng ki ƀok thaí pơkeăng hnê tối ai pơxúa mê.