Ngế ki tro Nguyễn Anh Sơn, 17 hơnăm a pơlê kân Dak Mil, kong pơlê Dak Nông tro kơtong rơxế ƀă mot pơlât a hngêi pơkeăng kân Kơpong Tây Nguyên tung tơdroăng ki châi râ ó a hên kơpong ‘na pêng plâu, ôh tá chiâng xông. Klêi tơdah pơlât ngế ki kố, mâu ƀok thái pơkeăng Khoa chấn thương chỉnh hình thế khăm séa ngăn ƀă ‘nâi Sơn tro tơđôu tơkóu kơxêng plâu kal pâ. Klêi pâ môi hâi, tuăn ngoâ hiăng tơleăng, ivá hiăng tơniăn, mâu ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi dâng 4 troh 5 hâi klêi kơ’nâi pâ ngế ki kố kô châ lo ing hngêi pơkeăng ƀă vêh a hngêi pơtối pơtâp mâu tơdroăng ki vâ pro ăm ivá rĕng lĕm chiâng prôk lăm. Pâ Sơn ăm ‘nâi:

“Muăn tro kơtong rơxế a Dak Mil, mot a hngêi pơkeăng Dak Mil xup um klêi mê vâi thế djâ muăn lăm a hngêi pơkeăng râ kơpêng. Lăm a hngêi pơkeăng râ kơpêng mâu ƀok thái pơkeăng ‘mot tung kơbong pơlât tơdrêng, ƀok thái pơkeăng xup um, pâk ngăn mơheăm klêi hlo mơheăm tâk mê pơlât 2 hâi klêi mê pâ ăm muăn. Hâi hnah pâ kố muăn hiăng chía tâ. Drêng kơtong muăn châi a hên tíu, kong măng ôh tá châ koi. La klêi pâ hlo hiăng tơniăn’’.

Ngế ki ê nếo cho Bùi Thị Thanh, 96 hơnăm a cheăm Ea Tiêu, tơring Čư̆ Kuiñ xuân tro tơđôu tơkóu kơxêng plâu xua kơtong klâk a trêi hngêi. Rơpŏng hngêi Thanh ăm ‘nâi: klêi kơ’nâi kơtong, jâ ôh tá chiâng prôk lăm, tíu lâi xuân râ ‘na plâu pá hơ’vá ƀă pa hơ’ếo. Hdrối nah jâ xuân hiăng tro kơtong ƀă tơđôu tơkóu kơxêng plâu ‘na hơ’vá hiăng pâ. Klêi pâ, ivá jâ hiăng lĕm, hiăng chiâng prôk lăm tiah hmâ. Pôa Nguyễn Văn Phúc, kuăn kơnốu jâ Thanh tối:

“Rêm hâi jâ xuân ối prôk lăm tung hngêi. Drêng têng hmân ếo ‘mot hmân ếo mê tro hliâk kơtong kơxêng kơveăng rơheăng, prêa. Ngăn tung um xup dêi ƀok thái pơkeăng mê tơđôu kơxêng kơveăng athế jâ pâ tơdrêng hlối. Ai môi xôh kơtăn kố 3 hơnăm jâ kơtong tơđôu rơxêng ‘na hơ’ếo, xuân hiăng lăm pâ ƀă ‘mot kơđin klêi pâ hlo gá tơniăn khât. Nôkố kơđôu kơxêng ‘na hơ’vá. Hdrối nah, klêi pâ ivá hlo rĕng lĕm, lo ing hngêi pơkeăng klêi 7 hâi pơlât mê hiăng chiâng prôk. Mê rôh kố lăm akố pâ nếo gá hmiân tuăn khât’’.

Tiô ƀok thái pơkeăng CKII Nguyễn Minh Trực, Ngế pơkuâ Kơbong Pơlât rơnêu bro kơxêng - xê - kéa, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên: tơđôu kơxêng kố hlo hên ngế tro, la hmâ  tơđôu kơxêng plâu. Tro a hên ngế hên hơnăm la hmâ trâm hên má môi cho ngế ki hiăng lối 60 hơnăm, vâi kơdrâi tâk 2 troh 3 xôh ngế kơnốu. Xiâm kối má môi dêi tơđôu tơkóu kơxêng plâu cho xua kơtong, tung mê hên ngế tro cho ing tơklô̆m rơxế kơtong, lơ prôk lăm ôh tá mơhúa tro kơtong, tro tơklêh, lơ tơklô̆m klâk dêi rơpó xua peăng, kơtú ƀâ long.

Ƀok thái pơkeăng CKII Nguyễn Minh Trực, Ngế pơkuâ Kơbong Pơlât rơnêu bro kơxêng - xê - kéa, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Kơbong chấn thương chỉnh hình ing hên hơnăm kố tiô kơxô̆ chêh ‘măn mê ki hên tơđôu tơkóu kơxêng plâu hmâ trâm hên a ngế ki hiăng hên hơnăm, cho ing 60 hơnăm tơngi klêng. Tối tiah mê ôh ti xê mâu hơnăm ối nếo ôh tá tro, ngế ki ối nếo xuân tro la kơxô̆ ngế tro iâ xo. Ki hên ngế ki hiăng hên hơnăm kơpong kơveăng malối cho kơpong a ko tơkóu kơxêng plâu cho kơpong ki pơhlêh troh ing kơxêng plâu troh xiâm kơpong plâu. Tiah lâi mâu ngế ki hiăng hên hơnăm hmâ tro cho kơpong mê kơxêng ki rơ-ĕng. Mâu ngế ki châi tamo cho ing 60 hơnăm ki hên kơxêng hiăng rơ-ĕng. Xua mê drêng tro kơtong, tơklêh, tơklô̆m kơtong a ‘nâi mê hmâ tơđôu a péa tíu: tíu má môi cho ko kơxêng plâu, tíu má péa cho ki chu troh a kơxêng plâu. Tiô riân ngăn a kơbong pơlât mê hên hơnăm kố mâu ngế tro tơđôu tơkóu kơxêng plâu rế tâk hên, tung mê vâi kơdrâi hên tâ vâi kơnốu xua vâi kơdrâi klêi kơ’nâi hiăng ai khế xếo kơxêng rơ-ĕng hên tâ mâu vâi kơnốu mê bu tro kơtong, klêh môi iâ gá tơ’lêi tro tơđôu kơxêng plâu''.

Nôkố, tơdroăng tơđôu tơkóu kơxêng plâu a ngế ki hiăng hên hơnăm gá hên. Tiô riân ngăn dêi Kơbong pơlât, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, rêm măng tĭng kơbong kố khăm ƀă pâ ăm 5 troh 7 ngế. Ki hên cho mâu ngế ki hiăng hên, tơkóu hiăng rơ-ĕng xua ôh tá ai calci, bu tro kơtong klâk môi iâ xuân pro kơxêng tơđôu, tâng ôh tá teăm mơdât dêi châ, rak ngăn tro tơdroăng, ngế ki hiăng hên hơnăm mơni kô ôh pá ai ivá hlối tơdjâk troh hên tơdroăng rơ-iêo ki ê. Xua mê, drêng tro kơtong lơ tơklô̆m rơxế, kal troh tíu khăm pơlât vâ châ xup um ‘nâi ƀă teăm pơlât.

Tơđôu tơkóu tơdjêp kơxêng plâu  tâng ôh tá rĕng châ tơmâng pơlât kô pro ai hên tơdroăng ki châi ê nếo tung xo ah hmôi kô tơdjâk kân troh tơdroăng rêh ối dêi mơngế ki châi tamo. Vâ hlê nhên tâ ‘na tơdroăng mê, ƀok thái pơkeăng chuyên khoa II Nguyễn Thị Minh Trực, Ngế pơkuâ Kơbong Pơlât rơnêu bro kơxêng - xê - kéa kô tối nhên mâu tơdroăng.  

- Ô ƀok thái pơkeăng, xiâm ki  pro ăm ‘nâi tơdroăng châi drêng tơđôu tơkóu kơxêng plâu gá môi tiah lâi?

-Ƀok thái pơkeăng Trực: Vâi hmâ tối tơđôu a tơkóu ki tơdjêp kơxêng plâu cho tơđôu ing tíu tơdjêp kơxêng plâu kŭn troh a tíu tơdjêp kơxêng plâu kân a xiâm dêi kơxêng plâu. Tơkóu tơkéa vâ tối cho ối a dế tíu ki tơdjêp ing xiâm kơxêng kơveăng troh a tíu tơdjêp kơxêng ki kân dêi kơxêng plâu. Pro pin tâ châi: klêi môi roh tro rong xua kơtong, tro kơtâk dêi kơtêi a tơnêi, klêi mê gá kô tâ châi u kơveăng, ôh tá chiâng prôk, klêi mê nhôm châi a kơpong tíu tơdjêp kóu kơxêng kơveăng cho a péa tíu ki tơdjêp ing xiâm kơxêng plâu, klêi mê ah  xup X-quang vâ khăm ngăn kơxêng ngế ki tro châi. Tâng tơđôu kơxêng y khoa ai mơnhên tối ki phá tơ ê dêi pó, tơđôu a độ 1 ai mâu túa tơđôu ki pin tối tơhneăng kơxêng, tâng tơđôu khu kơpong ki mê kô ôh tá châi to lâi bú  châi iâ, gá kô ôh tá hmâng to lâi dêi tơdroăng châi. Klêi mê xuân ối pêi cheăng, xuân ối chiâng têk dêi chêng prôk, ôh tá ê dêi tíu ki châi ton ing mê ah kô pro tíu ki tơđôu tơhneăng mê ré ‘ló a ngâ. Tâng tơđôu râ a độ 3 ƀă độ 4 ngế ki tơđôu kơxêng mê tâ dêi châi ó a mâu tíu ki tơđôu, la ôh tá chiâng vâ tơdro ‘na chêng ki tơđôu, tâng djâ troh a hngêi pơkeăng xup phim ngăn kô hlo tíu tơđôu.

-Ƀok thái pơkeăng kô tối nhên ‘na mâu tơdroăng ki pro chiâng châi rơ-iô drêng tro tơđôu a tíu tơdjêp kơxêng plâu la ôh tá lăm troh a hngêi pơkeăng pơlât?

-Ƀok thái pơkeăng Trực: Tâi tâng mâu ngế ki tro tơđôu kơxêng pin thế djâ khăm lăm pơlât a hngêi pơkeăng ki pơlât ‘na kơvâ ki mê vâ châ ƀok thái pơkeăng hnê tối. Mâu ‘nâ ối a kơpong hngế hngo, mâu hơnăm hiăng krâ, mâu kuăn pơlê ki ôh tá hlê, vâi ôh tá vâ tơmâng khât ‘na tơdroăng châi tơná, ai ngế ki ‘nâ tơđôu kơxêng la ôh tá ‘nâi dêi tơná tơđôu la xuân ối a hngêi pân pơkeăng loăng nhâ, klêi mê ah tíu tro rong rế châi ôh tá chiâng prôk ối môi tíu, mâu ki ‘nâ ăm hlo tíu mê chiâng tơlêa kơpong ki tro ki hmât. Pin ‘nâi a mơngế hơnăm hiăng krâ kế ki vâ râk mơheăm gá ôh tá rơdêi môi tiah mâu ngế ối nếo, drêng ngế ki mê ôh tá chiâng tơdro, ối koi môi tíu a kơpong ti hmât rế hên tơdroăng păn roăng ré ôh pá kâi ah kô tơlêa tíu rong. Ki má péa nếo tâng a mâu hiăng krâ tơdroăng ki châi kô tơkúm a xôu vâ tối kô pro châi plâi nuih, pro êi xôu klêi mê rế hŏn kéa, châi go gốu, châi kliâm… vâ tối tơdjuôm kô pro ai hên tơdroăng châi ki ê tâng pin ôh tá pơlât, troh a hngêi pơkeăng khăm chuyên khoa. Xuân ai hên ngế ki ‘nâ ối a chê kơphô̆ vâi lăm pôu khăm hlối a hngêi pơkeăng mê rĕng châ ‘nâi. A tơring, vâi hmâ ối a hngêi pơlât ‘nôi, klêp ƀă ki kêp to lâi măng tĭng lơ hâi khế ‘lo ah ngế ki tro rong kô tơlêa kơtêi, êi xôu, drêng mê hiăng râ nếo chơ pơlât a hngêi pơkeăng râ kơpêng troh drêng hiăng râ ti mê pá vâ pơlât prêi. Xua mê tơdroăng hnê tối ‘na y khoa, tâng hiăng hên hơnăm kô ai hên tơdroăng châi mê thế lăm khăm tiô rơnó khăm ngăn tâi tâng vâ ‘nâi tơdroăng châi tung châ ‘nâ hía kô pâ, vâ pơlât prêi kơdroh tơdroăng ki hmếo pơ ối koi ton môi tíu, klêi pâ pơlât ngế ki mê kô chiâng xông ối ‘nân, xah prôk klêng tê ăm dêi mơheăm vâ kơtâu vâ mơ’rêh a tíu ki tơđôu ƀă mơ’rêh ăm kơxêng lĕm. Má péa nếo, ví lơ chiâng ai tơdroăng châi ki ê nếo. Xuân ai ngế ki ‘nâ tơđôu  la bú kêp loăng môi tiah pin tơmiât dêi gá krá, la mâu hơnăm hiăng krâ tâng kơxêng tơđôu vâi ối môi tíu, xua châi tơđôu kơxêng koi ối môi tíu ki iâ gá xuân thế 2 khế tơngi klêng. Ƀă tơdroăng rêh ối koi môi tíu tê ôh tá chiâng xông prôk tơdroăng rêh ối rế pá, pa hro ivá, tơmiât chiâng khéa, chiâng ‘mêi tung tuăn ngôa ah chiâng tơdjâk hên tơdroăng. Vâ pôi ta ối koi môi tíu mê thế djâ pơlât a hngêi pơkeăng kô tơngah hên tâ, ƀok thái pơkeăng pơlât ‘na kơvâ ki mê kô pâ pơlât, vâ pôi tá koi môi tíu.

-Ƀok thái pơkeăng hôm ai hnê tối ki klâi há vâ hbrâ mơdât tơđôu tơkóu kơxêng plâu? 

-Ƀok thái pơkeăng Trực: Hên ngế tơđôu tơkóu ki tơdjêp kơxêng plâu  hmâ hlo cho a mâu hơnăm hiăng krâ, ƀă mâu ngế hơnăm hiăng hên ki hên tro tơđôu kơxêng xua tung rêh ối, vâi rêh môi ngế ‘na hía ngế ki mê hdrốu, ôh tá ai ngế chĕm mơ’rêh, troh rơnó mêi vâi bú tro hliâk chêng kơtong tê xuân hiăng tơđôu kơxêng. Ƀă mâu ngế hơnăm hiăng krâ tro tơđôu kơxêng tâng ôh tá ai kuăn ‘nĕng păn roăng chĕm ‘rêh nôu pâ, mâu hơnăm hiăng krâ pin thế ngăn tung hngêi, tíu ki lâi hliâk thế xut xĭng đi đo ăm krúa lĕm, hdôu tơmeăm vâ mâu ngế hơnăm hiăng kâ pôi tá tơvâ, xua mâu hơnăm hiăng krâ hmâ châi go gốu, hmâ xông lăm ti dé a kơmăng tro kơtong. Tâng ngế ki lâi hlo nôu lơ pâ kơto thế dâ lăm khăm a hngêi pơkeăng vâ châ pơlât. Ƀă mâu kơdrâi luâ 60 hơnăm, thế ăm dêi tuăn ngôa tơniăn ro, thế rêh kâ ối niân, kơhnâ pơtâp ivá, ôu tơ’nôm calci, khoăng châ̆t… vâ ăm tung châ mo lém dâi tâ ƀă mâu kơxêng krá kak tâ.

-Hôm mơnê kơ mâu tơdroăng hnê tối ai pơxúa dêi ƀok thái pơkeăng.