Drêng sầu riêng châ tê tíu troăng ki xiâm tung kơchơ tê mơdró Sinuâ, kuăn pơlê pêi chiâk Dak Lak phiu ro khât. Sầu riêng plâi kơtóu hên, yă tê kơnâ hiăng pro pơxúa tơƀrê liăn ngân ăm hên rơpŏng. Ing kố, hên ngế hiăng ai tơmiât tơdroăng ki pro kro mơdrŏng ing loăng plâi ki kố. Mơ’nui hơnăm nah, pôa Bùi Quang Tuân a pơlê kân Phước An, tơring Krông Pač hiăng ko ‘nhiê dêi 7 sào kơphế pơhlêh pêt sầu riêng.

“Nôkố dế pơhlêh hdrê loăng pêt ing kơphế chiâng pêt sầu riêng. Xua hdrê loăng ki kố hiăng châ tê tiô troăng xiâm mê kô pro pơxúa tơƀrê liăn ngân hên tâ”.

Ôh tá vâ hmâng mâu tơdroăng ki hnê pơchân dêi kơvâ cheăng ai tơdjâk troh, hên kuăn pơlê pêi chiâk a Dak Lak dế ko ‘nhiê dêi mâu hdrê loăng kơphế vâ pêt sầu riêng tung rơnó ki kố. Pôa Trần Xuân Quyền, Kăn hnê ngăn Vi ƀan cheăm Ea Tar, tơring Čư̆ Mgar ăm ‘nâi, tiô pơkâ, troh hơnăm 2025, ƀăng tơnêi pêt loăng plâi kâ dêi cheăm dâng 500 ha, ki hên cho pêt sầu riêng. Laga, troh nôkố ƀăng tơnêi pêt hiăng tơkâ luâ hên tiô pơkâ.

“Tung mâu hơnăm hdrối nah, ƀăng tơnêi pêt loăng plâi kâ dêi cheăm, malối cho ƀăng tơnêi pêt sầu riêng tâk hên. Ing 500 ha nôkố châ vâ chê 800 ha, tung mê vâ chê 500ha sầu riêng ki hiăng krí. U ối ƀăng tơnêi pêt tơvât tung mâu kơdrum kơphế, tiu ƀă mâu hdrê loăng ki ê”.

Tiô hlá mơ-éa ki nếo má môi ing Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê kong pơlê Dak Lak, tung lâp kong pơlê nôkố ai vâ chê 33 rơpâu ha sầu riêng, tâk vâ chê 10 rơpâu ha tâng vâ pơchông ƀă hơnăm 2022. Ƀă ƀăng tơnêi kố, kơxô̆ ki hên ƀă kơxô̆ plâi sầu riêng hiăng tơkâ luâ túa pơkâ mơ’no ƀă xuân dế pơtối ối tâk. Laga, ƀă tơdroăng ki pơhlêh pêt iâ êt u tâi u tá, kô tơdjâk troh tơdroăng ki ôh tá tơdâng tơ’mô tung pơkuâ ngăn ki dâi lĕm, plâi xơpá vâ châ tiô tơdroăng púi vâ tơdroăng tê ngi kong têa ê, tơdjâk troh ki kơnía kơvâ plâi xuân dế ối ai. Pôa Nguyễn Hắc Hiển, Ngế ngăn ‘na Pêt tơmeăm ƀă Rak vế pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong kong pơlê Dak Lak tôu tuăn:

“Mah kơpong pêt pơkâ hên má môi cho 10 ha, pêt tiô troăng mơnhên ƀă athế ai tơdroăng ki tơrŭm, athế chêh tung sôh séa ngăn rêm hâi dêi kuăn pơlê ƀă hên ki ê. Pơkâ pin ối kŭn, ƀăng tơnêi kŭn, pêt iâ êt, mê ối ai pêt tơprâ tơprŭng nếo vâ ai tŭm tơdroăng ki tê ngi kong têa ê gá pá khât. Mơni kơpong pêt ối iâ mê xúa tơdâng tơ’mô tơdroăng ki rơkê plĕng khoa hok kih thuât xuân pá. Tiâ mơnhên vâ séa ngăn, tơdroăng pơkuâ ngăn ki rơkê plĕng, tơdroăng ki xúa trếo pơkeăng tung pêi chiâk deăng ƀă tá mâu tơdroăng ki krí xuân pá”.

Tiô pôa Đặng Bá Đàn, Ngế xiâm pơkuâ ƀơrô cheăng Tíu xiâm Hnê mơhnhôk pêi chiâk Nam Trung Bộ ƀă Tây Nguyên ối tung Khu xiâm ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê, tơdroăng ki pơhlêh pêt sầu riêng tiô túa ki ôh tá tơmiât nhên, ôh tá séa ngăn, ôh tá tiô troăng pơkâ dêi mâu kơ koan pơkuâ cheăng môi tiah nôkố kô pro trâm hên tơdroăng ôh tá mơhúa. Tá hâi tối, pakĭng Việt Nam, sầu riêng mot tung kơchô tê mơdró Sinuâ nôkố ối ai mâu kơpong kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng tơbriât ó khât cho Siam, Philippines... ‘Na mơjiâng kơvâ sầu riêng, pôa Đặng Bá Đà tối tiah kố:

“Mê tiô troăng pêt, tơniăn dâi lĕm, tiô troăng hưh cơ vi sinh, ai pơkâ tiô mah kơpong pêt, mâu tơdroăng ki uâ pơliê trâu. Malối cho túa ki tơkŭm athế châ tơrŭm ƀă mâu khu mơdró kâ ki tê ngi kong têa ê, khu mơdró kâ vâ uâ pơliê ƀă ngế ki pêt”.

Kuăn pơlê pêi chiâk kal tơmiât nhên, riân ngăn nhên xua ing rôh ki pơkâ plâi sầu riêng pêt a tơnêi, tung pơla ton châ 5 hơnăm troh 6 hơnăm nếo châ krí. Tơdroăng ki pêt, ko pêt hmếo pơ tiah mê đi đo tiô túa “hlo vâi châ liăn hên mê pin pêt tiô ƀối há” a Dak Lak tối krê, Tây Nguyên tối tơdjuôm hiăng pro pơxúa mâu tơdroăng tơƀrê ki châi heăng.

Túa xúa phon hưh cơ vi sinh tung hneăng vêh pêt tơmó plâi sầu riêng

Pơla hdrối kố nah, mâu rơpŏng hngêi ki pêt loăng plâi sầu riêng a kong pơlê Dak Lak dế tơkŭm rak ngăn loăng pêt vâ ga tơniăn kơtốu plâi hên ƀă dâi khât tâ tung rơnó la ngiâ. Pakĭng mâu tơdroăng ki tô tuăn ‘na pêi pro tiô kih thuât, môi tiah tróu tơkâng, po pông tơnêi, hên kuăn pơlê ối tô tuăn ó khât tung tơdroăng ki xúa dâi trếo lĕm ăm tơnêi, xúa phon hưh cơ pơla roh ki vêh xông dâi lĕm dêi hdrê loăng ăm ti lâi vâ ga châ tơƀrê. Vâ tiâ mơnhên ‘na tơdroăng kố, ngế chêh hlá tơbeăng hiăng ai roh êng mơnhên Tiê̆n sih Phạm Công Trí, ngế hriăn plĕng ‘na chiâk deăng ƀă mơnhên ngăn mâu tơnêi tíu ki krá tơniăn tơdroăng pêi pêt, rak ngăn pơchân tối ‘na mâu tơdroăng ki xúa phon hưh cơ vi sinh tung hneăng ki vêh mơnhông pêt loăng plâi sầu riêng.

-Ô Tiê̆n sih Phạm Công Trí, trếo hưh cơ ki mơjiâng pro ing mâu nhâ hlá loăng ga ai pơxúa tiah lâi ƀă tơdroăng ki pro trêó kơhiâm ăm loăng plâi sầu riêng drêng pêt tơvât ƀă mâu hdrê loăng ki ê?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Loăng plâi sầu riêng châ pêt rơtế ƀă mâu hdrê loăng plâi ki ê mơjiâng chiâng kơdrum deăng ki tơtro. Tung pơla hyôh kong prâi pơhlêh, hyôh kong prâi ôh tá tơniăn mê kơdrum loăng tiah kố kô gum ăm kuăn pơlê rak ngăn dêi hdrê loăng plâi sầu riêng châ tơ’lêi hlâu tâ. Ki rơhêng vâ tối, môi tiah hơnăm nah, a mâu   kơdrum deăng loăng sầu riêng ki ai hlá ruih hên mê tơnêi kô ai hên trếo hưh cơ. Rêi loăng sầu riêng ƀă mâu hdrê loăng ki ê chiâng dâi lĕm. Pơla mê, a mâu kơdrum deăng ki ôh tá ai hlá ruih hên, tơnêi lĭng, vâi krâ-nhŏng o hmâ po văng nhâ krúa tung kơdrum mê, kô hlo nhâ drêh ki tơxĭn huăn hên, ƀă hên kơpong chiâng ai eâk krêng. Tiah mê, trếo  hưh cơ cho kal kân khât ăm kơdrum loăng. Ƀă môi tơdroăng xuân hlo nhên, ăm ‘nâi, drêng trếo hưh cơ tơvât ƀă mâu oâ hdrong ki ối tung kơdâm tơnêi ga kô rak ăm kong kế tung kơdrum dâi lĕm, malối a mâu plông loăng ki tro tơlêa, heăn, tơlŏng kơtôu, kô chiâng vâ rĕng teăm pơlât prêi. Xua mê, vâi krâ-nhŏng o kal pơtối xua trếo hưh cơ ki ai vi sinh ga ai pơxúa kân khât ăm tơdroăng ki vâ kơdê kơmeăn Phytophthora ƀă mâu kơmeăn ki pro ŭm tung dế loăng.

-Môi tiah Tiê̆n sih nếo mơnhên tối hưh cơ tung tơnêi xua mâu hlá nhâ hiăng ŭm tung tơnêi ga cho lĕm ai pơxúa ăm tơnêi. Maluâ tiah mê, vâ pơtối mơdêk ki tơƀrê luâ tâ kơ mê nếo, tơdroăng mơnhông trếo lĕm ƀă mơdât ki ‘mêi dêi kơmeăn, pơreăng xuân athế gum ai hưh cơ vi sinh?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Ngin hlo tiah kố, tâng to trếo hưh cơ tê tá hâi teăm tŭm, ki hên tiô tơdroăng mơnhên ngăn a tơnêi dâng 20cm xo, ƀă loăng plâi sầu riêng mê pin kal athế ai tơ’nôm trếo hưh cơ hên tâ. Maluâ ƀă a mâu hlá, vâi krâ-nhŏng o pin athế tơtrŏng ngăn athế ăm hlá pu hbo krâ kơvâ ing rŏng tơnêi, pin athế rơvât tơ’nôm hưh cơ vi sinh mê ga nếo chiâng. Tâng tiah mê, hưh cơ vi sinh kô pro tơ’nôm râ tơnêi ăm ga i kơchoh, hngiâm, bâ phuâng, ai tŭm oâ hdrong ki ai pơxúa, drêng mê ah pin nếo ai trếo lĕm châ mot tung tơnêi ai tŭm trếo lĕm ki vâ pro ăm xiâm loăng plâi sầu riêng châ triê hrik tŭm mâu trếo lĕm, trếo kơhiâm klêi kơ’nâi krí xo, kố cho môi túa ki vâ vêh mơnhông tơ’lêi hlâu ăm rơnó ki nếo ga cho lĕm tro. Á vêh mơnhên tối pa môi hdroh nếo, hưh cơ ki apoăng hiăng vêh mơnhên ki tơƀrê khât a kơdrum loăng, mê pin athế pro tơ’nôm xua dế nôkố kơxô̆ trếo hưh cơ vi sinh tơná tơ’mot tung kơlo ki ta hâi teăm tŭm ăm hlá nhâ ki pro xâp rơngiâp ăm kơdrum plâi sầu riêng ƀă mâu hdrê loăng ki ê.

-Tâng tiah mê, drêng xúa hưh cơ vi sinh tung pơla vâ mơnhông pêt loăng plâi sầu riêng mê vâi krâ-nhŏng athế kal pêi pro tơdroăng ki ti lâi, ô tiê̆n sih?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: ‘Na hưh cơ vi sinh, pó vâi krâ-nhŏng o kal athế hlê plĕng, ki má môi hưh cơ vi sinh gum pro ăm tơnêi, tíu tơ’lêi hlâu vâ kơdrum plâi sầu rtiêng ai ivá dâi rơdêi lĕm ƀă hnối rak vế ki tơdâng tơ’mô ‘na ki pơxúa trếo lĕm ăm loăng, kơdroh tơdroăng tro tâ tú oâ hdrong, pơreăng. Xua mê, a hneăng kơ’nâi klêi krí plâi sầu riêng, tơdrêng mê, pin athế pro mơgrúa kơdrum, tiô túa tróu tah lôi tơkâng, hlá loăng i krúa, a ‘nâi tơnêi xuân athế rak mâu hlá pu, hlá nhâ vâ rĕng pok, ŭm chiâng phon hưh cơ ăm xiâm loăng. Tâng a rơnó tô mơdrăng, tâng hên xok, hlá pu hên kal athế hbrâ mơdât mâu kơmú, kơmuâ ki chiâng tâ, hếo kâ hrê a plông loăng, xua mê, a roh xôh pơkeăng kơdê pơreăng kơ’nâi krí plâi, pin athế pro mơgrrúa kơdrum loăng, ƀă hnối  gô̆m mâu hlá pu a xiâm loăng, ing mâu hlá ki mê pok, ŭm chiâng trếo  hưh cơ ăm tơnêi ƀă kơdroh tơdroăng ki tơnêi tro eâk krêng. La klêi mê, mâu rêi kơbâng kô vêh hmŏng nếo, châ rak vế krúa, ôh tá ăm tro tâ oâ hdrong, pơreăng tâ tú, kâ ‘nhiê.

Hên túa ki kuăn pơlê ôh tá eâ xôh pơkeăng kơdrê oâ hdrong ƀă pơkeăng hoă hok a tơnêi la xuân ai tơnêi tíu hơpok lĕm. Ki má péa pin athế rơvât ta phon hưh cơ pro ăm tơnêi hơpok lĕm mê pêi pro tiô túa ki xôh phon hưh cơ tung pơla pro ăm tơnêi hơpok lĕm, pro ti mê ga dâi ăm tơnêi. Tâng hyôh kong prâi tô lĕm mê pin kal athế xôh trếo pơkeăng 2 xôh kơtăn dêi pó sap ing 15 troh 20 hâi, pro tiah mê, kô rak tơnêi hơpok lĕm. Tâng mâu hlá pu, nhâ hiăng pok ŭm lĕm, châ mơdât oâ hdrong tung kơdâm tơnêi mê pin hiăng gum pro ăm kơdrum loăng ai trếo sinh hok ki dâi. Tung rơnó mê hngê pin kô xôh ing 2 troh a 3 xôh cho kal khât. A rơnó mê hngê têa hơngiâm hên, kơmeăn kô xông hên ƀă pơtối ăm hlá ruih, hlá pu, nhâ ŭm vâ rak ăm tơnêi ƀă xiâm loăng chiâng dâi lĕm.

-Hôm, mơnê kơ tiê̆n sih Phạm Công Trí ‘na tơdroăng hnê tối ăm ngin kố!

Vâi krâ-nhŏng o nếo klêi tâng tơdroăng “Rơtế prôk ƀă mơngế pêi chiâk” xua Kơ koan teăng mâ Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên tơrŭm ƀă Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng tơnêi têa chêh tối. Mơnê pó vâi krâ-nhŏng o hiăng klêi tơmâng.