Ngoh Nguyễn Đức Thành tối, hơnăm 2017 hiăng khên “mơnúa‘’ păn xi xŏng kơtâng ngiêt tung long păn ká peăng pá rŏng hngêi, ƀă púi vâ pro pơxúa pê lo liăn hên tâ. Laga, xua hâi hlê hên, péa rôh păn apoăng tro lŭp tâi,  kơxô̆ xi xŏng ối rêh ối pá xôp 10% mê chiâng tro lŭp. Ôh tá lao tuăn, ngoh pơtối ‘no liăn rôe 30.000 to hdrê xi xŏng djâ păn ƀă kơhnâ lăm ngăn mâu long păn a kong pơlê Tiền Giang hriâm ngăn kih thuât vâi păn. Đi đo kơ-êng hriâm ƀă rơnêu tơdroăng ki hâi hlê, ngoh Thành hiăng pêi cheăng châ tơƀrê. Nôkố ƀă 6 to long păn, tâi tâng rơdâ 10.000m2, rêm rôh păn 200.000 to, ngoh tê châ 400 rơtuh liăn, klêi riân tah kơxô̆ ki ‘no apoăng  mê ối châ xo dêi rơkâ dâng 50%. Tiô ngoh Thành, vâ păn xi xŏng kơtâng ngiêt châ tơƀrê a long têa ngeăm, mê kal tơtrŏng mâu tơdroăng păn môi túa hdrê, tơniăn mơdrăn chĕm ƀă têa tung long păn đi đo krúa lĕm tro tiô pơkâ.

 “Drêng xi xŏng hdrê hiăng pơxiâm ai kuăn mê thế păn tung têa li liô, ki xăng po dâng xap 7-15/1.000. Drêng pin păn môi túa hdrê xi xŏng djâ păn a Dak Lak mê ki xăng po dêi têa bú vâ chê lơ tơ’mô ƀă têa ngeăm, kơ’nêi xi xŏng tung têa. Tơdroăng ki xiâm nếo cho têa ki păn, pin thế pro ti lâi. Pơtih hyôh ki ‘mêi tung têa thế pôi tá ai, độ pH sap 6,5- 7,5 mi ki tro. Xiâm têa ki păn la lâi xuân thế ai hên têa’’.

Cho môi tung mâu rơpŏng păn xi xŏng kơtâng ngiêt châ ngoh Thành veăng gum sap ing 4 hơnăm hdrối, pôa Nguyễn Xuân Hùng, cheăm Đăk Sôr, tơring Krông Nô, kong pơlê Dak Nông nôkố dế păn 500.000 to xi xŏng  vâ tê a 3 to long têa ki rơdâ 35.000m2. Pôa Hùng tối, ki tơ’lêi dêi xi xŏng kơtâng ngiêt gá vâ ƀă kong prâi a tơnêi Tây Nguyên. Xi xŏng rĕng xông kân, ki kân gá kân; hơ’nêh kơtô, hên vitamin B12, omega3, acid piê ƀă cho kơchâi kâ ki kơnâ liăn. Ki pá dêi xi xŏng kơtâng ngiêt cho liăn ‘no păn hên, kih thuât păn pá thế kơhnâ rak ngăn krâu ƀă tơ’lêi tro lŭp tâng mơngế ôh tá rơkê, ôh tá pêi pro tro tiô pơkâ ’na kih thuât. Túa păn dêi pôa Nguyễn Xuân Hùng ăm ‘nâi, ăm xi xŏng kâ hên xuân ôh tá tro:

 “Xi xŏng hmâ ăm kâ a kơxo má ƀă apoăng chôu peăng xêi. Pin bú tơmâng tơkŭm ăm kâ péa xôh tê. Mơdrăn chĕm pakĭng mơdrăn ki rôe a tiệm túa ki krê xêh, mê ối ăm kâ mâu kế kâ ki pin pơchên ing alâi ƀă prá nành uâ pro ăm hrêi hlối tơ’nôm ƀă pôm ló ki ối drêh chiê ăm gá rơtăng. Pakĭng mê, 2 hâi môi hdroh ăm xi xŏng kâ ká ki ku kŭn pin ko tĕng ăm hrêi ăm kâ a kơxo má. Pin thế tơtrŏng, ôh tá ăm xi xŏng kâ lối hên, bú ăm kâ krâ kơvâ tê, vâ pôi ăm mơdrăn kâ mê châ rơlối ah lơ pro ‘mêi têa’’.

 A tơring Krông Nô, kong pơlê Dak Nông ƀă mâu tơring Ea Sup, Čŭ Mgar, pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ ƀă pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột  kong pơlê Dak Lak , nôkố ai 20 rơpŏng păn xi xŏng kơtâng ngiêt, long păn dâng 200.000m2, păn rêm hơnăm châ 45 tâ̆n. Kơxô̆ ki mê iâ tê tâng vâ pơchông ngăn ƀă  kơchơ mơdró rôe rêm hơnăm châ  hrĭng tâ̆n a Dak Lak. Nôkố, ngoh Nguyễn Đức Thành hiăng mơjiâng Khu pêi cheăng tơrŭm păn xi xŏng  kơtâng ngiêt Tây Nguyên, kơjo kum mơngế păn hdrê xi xŏng, hnê kih thuât rak ngăn, mơdrăn chĕm ƀă hlối rôe tâi tâng xi xŏng ki vâi tê.

Pôa Trần Ngọc Sơn, Kăn phŏ pơkuâ kơ koan xiâm ká xi xŏng kong pơlê Dak Lak tối ‘na mâu kih thuât ‘na tơdroăng rah xo hdrê mơnăn păn, kế chĕm ƀă mâu pơreăng a xi xŏng kơtâng ngiêt vâ kuăn pơlê ‘nâi nhên, tơniăn tơdroăng păn châ tơƀrê cheăng kâ.

-Ô pôa, pâ pôa tối ‘na ki pơxúa ƀă tơdroăng pói tơngah păn xi xŏng kơtâng ngiêt a kong pơlê Dak Lak nôkố?

Pôa Trần Ngọc Sơn: Tung to lâi hơnăm ngiâ kố tơdroăng păn xi xŏng kơtâng ngiêt a kong pơlê Dak Lak mơnhông lĕm, tơkŭm a mâu tơring môi tiah tơring Čư Mgar, Ea Súp, Ƀuôn Đôn ƀă pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ. Nôkố kơxô̆ xi xŏng tiô tơdroăng kal vâ kơchơ mơdró cho kân, laga kơxô̆ xi xŏng tung kong pơlê tá hâi tŭm, xi xŏng thế rôe ing kong pơlê ki ê. Yă môi tiah ngin séa ngăn mê dế a kơlo 170.000 – 180.000 liăn/kilô, kố cho kơlo yă ki lĕm châ liăn rơkê ƀă mâu ngế ki păn xi xŏng.

-Vâ păn xi xŏng kơtâng ngiêt, tơdroăng ki apoăng mơngế păn kal hbrâ cho klôh păn, mê tơdroăng kố châ hbrâ môi tiah lâi, ô pôa?

Pôa Trần Ngọc Sơn: Ahdrối mot tung rơnó păn nếo mê kuăn pơlê thế pro i lĕm klôh têa păn, tơdroăng ki pro i lĕm klôh păn thế inhên ƀă thế mơ’no tah tâi tâ têng klôh, kơdê tâi tâng pơreăng ƀă klêi kơ’nâi môi pơla nếo ‘mot têa. Pin thế tơniăn đô̆ kiềm ƀă PH. A Dak Lak séa ngăn ngin hlo đô̆ kiềm a mâu long têa a mâu kơpong cho iâ, xua mê vâi krâ kuăn pơlê rơvât puâ ki rơvât chiâk vâ mơdêk đô̆ kiềm to hên tơniăn tíu rêh ối lĕm má môi ăm xi xŏng. Tơdroăng pơkuâ rak ngăn tung tơdroăng păn, pơkâ thế kuăn pơlê pin thế krâ kơmăi mơ’no hyôh vâ tơniăn ô xy tung klôh têa tŭm lĕm, ƀă pro mâu tíu vâ xi xŏng ối drêng lêa kơdôu, ví tơdroăng ki xi xŏng kâ dêi pó lơ tro kuăn kiâ ki ê kâ ‘nhê, mê pin thế tơtrŏng.

-A kong pơlê Dak Lak nôkố tá hâi ai tíu tê hdrê xi xŏng kơtâng ngiêt, mâu ngế ki păn pơrá thế rôe ing mâu kong pơlê peăng Hdroh tơnêi têa, pâ pôa tối ăm mơngế ki păn tơtrŏng ki klâi drêng rôe hdrê xuân môi tiah pơto djâ troh a klôh păn, ô pôa?

Pôa Trần Ngọc Sơn: Tung kong pơlê Dak Lak nôkố tá hâi ai tíu păn hdrê xi xŏng kơtâng ngiêt, pin ki hên rôe ing mâu kong pơlê Tiền Giang, Long An. Ngin tơtrŏng kuăn pơlê kal rah mâu tíu tê hdrê ki loi tơngah, châ kơ koan pơkuâ tơnêi têa ‘na xi xŏng ăm mơ-éa mơnhên tŭm chiâng cho tíu păn hdrê ká xi xŏng. ‘Na pơto hdrê, ngin tơtrŏng mơngế ki păn drêng pơto troh tí thế tâm kơxâk tâ hdrê chu a klôh sap ing 10 – 15 phut vâ hyôh tung kơxâk ƀă pa kong kơxâk tơdâng tơ’mô mê nếo pơxiâm lêi kơxâk kơ’nêi xi xŏng tung klôh têa. Tâng liăn, mâu ngế ki păn thế xo hdrê xi xŏng ki kŭn mê păn môi pơla sap ing 15 – 30 hâi, klêi mê xi xŏng kân ƀă kâi trâng ƀă kong prâi nếo kô kơ’nêi păn xi xŏng vâ tê mê kơxô̆ xi xŏng rêh kô hên ƀă châ tơƀrê hên tâ tung tơdroăng cheăng kâ lĕm tro tâ.

-Pôa nếo tối ‘na kih thuât pro mơgrúa klôh têa, tơdroăng rah hdrê, tiah mê tơdroăng ăm xi xŏng kâ môi tiah lâi vâ xi xŏng rĕng kân ƀă pêi lo châ hên ƀă tơniăn ôh tá kơdroh, ô pôa?

Pôa Trần Ngọc Sơn: Kế chĕm cho môi tơdroăng ki kal tung tơdroăng păn, xua yă kế chĕm châ troh 70% kơxô̆ liăn păn xi xŏng. Ngin pơchân tối mâu ngế ki păn cho thế xúa kế chĕm ki pro ing kŏng ngiê̆p xúa chĕm ăm xi xŏng. Vâi krâ kuăn pơlê kal rôe kế chĕm a mâu tíu ki loi tơngah, châ ăm mơ-éa mơnhên tung kơchơ mơdró ƀă ki rơhêng vâ tối tơtrŏng tơ’nôm hâi khế xúa dêi kế chĕm châ tơniăn. Xi xŏng kơtâng ngiât hmâ kâ a kơmăng, xua mê, môi hâi ăm kâ péa xôh kơxo, kơmăng. Tung mê peăng kơmăng châ troh 70% kế kâ dêi hâi păn, xi xŏng kơtâng ngiât cho lăm tăng kế kâ a kơmăng tê, kong hâi iâ tâ.

-Mâu tơdroăng châ tơmâng ƀă mơngế păn xi xŏng kơtâng ngiêt cho mâu pơreăng, pâ pôa tối ‘na tơdroăng xiâm kố?

Pôa Trần Ngọc Sơn: Tung kong pơlê Dak Lak, tơdroăng păn xi xŏng kơtâng ngiêt hlo mâu pơreăng xua têa ki păn ai pơreăng. Ki hên cho pơreăng rơpâ kơtôu ƀă bu klo a drêng tơkoh rơnó. Drêng kong mêi kô pro đô̆ pH kong prâi chu, pro ăm ivá mơdât pơreăng dêi xing xŏng chu kơdroh, pơchân tối mơngế ăm mơngế păn đi đo rơvât tơ’nôm puâ ki rơvât chiâk deăng vâ mơdêk đô̆ kiềm ƀă pH ăm xi xŏng rêh mo rơdêi ƀă xông kân lĕm. Đô̆ pH tơtro má môi tung rơnó mêi dêi têa gá sap ing 6,5 – 8 cho lĕm má môi ƀă đô̆ kiềm cho sap ing 80 – 120 vâ xing xoăng xông kân lĕm, ƀă tâng đô̆ kiềm pá kơdâm râ ăm phêp mê xi xŏng kô rêh iâ, lŭp hdrê cho hên.

-Ê, mơnê kơ pôa!