Tiô kơxô̆ riân dêi Tíu xiâm hbrâ mơdât châi tamo CDC kong pơlê Dak Lak, riân troh tơdế khế 10, a kong pơlê ai lối 4.700 ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm a 15/15 tơring, pơlê kong krâm, pơlê kong kơdrâm, tung mê ai 03 ngế hlâ a Pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột ƀă pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ. A Khoa Truyền nhiễm (Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên), mâu hâi hdrối, kơxô̆ ngế tro pơreăng to ngê lo mơheăm mot tung hngêi pơkeăng, pơlât xua tơngê lo mơheăm pơtối tâk hên, tung mê ai hên ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm rôh apoăng ƀă hlo pơhlêh chiâng râ.

Ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm H.T.M a cheăm Hòa Thắng, Pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak nếo tơkâ luâ ing rôh ki rơ-iêo xua tro tơngê lo mơheăm râ. Tơná jâ M. ôh tá tơmiât túa pơreăng kố gá rơ-iêo môi tiah mê. Jâ H.T.M tối:

''Rôh kố cho rôh apoăng á tro tơngê lo mơheăm. Pơxiâm ƀă tơdroăng cho tơngê, á ai lăm khăm tíu khăm krê pâk ‘mot têa, ôu pơkeăng la ôh tá hlo chía. Tung kong mê á lăm mot a hngêi pơkeăng xua tơngê râ, tơbrêi rơlâi. Hâi apoăng mot pơlât tung hngêi pơkeăng tung tơdroăng ki hiăng chía tâ iâ, luâ hâi má 2, hâi má 3 á tro kơdroh mơheăm, châ chăn poh tâi ôh tá chiâng xông, ôh tá kâ kế, ôh tá kâi ôu têa. La mơhúa á châ kâu lak ƀô̆ pleăng mơheăm pleăng tiêuh cầu mê á châ pâk ‘mot 2 tơdrong mơheăm. Á hlo túa pơreăng kố gá rơ-iêo khât, tâng hrá ‘nâi kô hlâ mê á púi vâ rêm ngế pôi tá tơngôu ƀă túa pơreăng tơngê lo mơheăm, drêng hlo tơngê, tơbrêi rơlâi, mê athế lăm hngêi pơkeăng khăm vâ teăm pơlât.

Ngế ki ê nếo cho T.M.N a tơring Ƀuôn Đôn, kong pơlê Dak Lak. Ing hdrối nah, rêm rôh tơngê, jâ hmâ roê ôu xêh pơkeăng ƀă pơlât a hngêi la rôh tơngê kố gá rơ-iêo khât, pakĭng tơdroăng tơmiât dêi jâ. Klêi kơ’nâi to lâi hâi tơngê râ, tơdroăng ki châi tamo ôh tá hlo chía mê ối râ tâ, jâ N nếo xâu mot pơlât tung hngêi pơkeăng. Jâ N tối:

''Kố cho rôh apoăng á tro tơngê lo mơheăm, drêng ối a hngêi, hlo tung châ gá tôu á tơmiât gá ôh ti ai klâi ôh xua hơnăm nah ai môi xôh á tro tơngê siêu vi, ối a hngêi pơlât chía mê á ối a hngêi pơlât. Laga, troh hâi má 4 á hlo tơbrêi rơlâi lăm khăm pâk ngăn mơheăm ƀok thái pơkeăng tối tiêuh cầu kơdroh, athế mot pơlât a hngêi pơkeăng tơdrêng hlối. A hngêi pơkeăng, khu ki pleăng dêi hnoăng xuân pleăng mơheăm ăm á pâk ‘mot. Á hlo pơreăng tơngê lo mơheăm kố gá rơ-iêo khât. Klêi kơ’nâi tro pơreăng, á hiăng hlê tâ tung tơdroăng ki mơgrúa lĕm tơnêi tơníu ối, xôh pơkeăng vâ hbrâ mơdât pơreăng”.

Tơngê lo mơheăm Dengue cho pơreăng tâ tú ing virus Dengue pro tơkâ luâ troăng tri trôu pâk. Tơdroăng ki ăm ‘nâi dêi tơngê lo mơheăm kố cho tơngê, lo mơheăm ƀă mơheăm lo pa gong, mơni kô tơdjâk chiâng kơdrâ theh tich tuần hoàn, rô̆i loăn mơheăm, suy tăng, tâng ôh tá rĕng ‘nâi ƀă teăm pơlât tơdrêng kô tơ’lêi hlâ. Tiô ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm – Ngế pơkuâ khoa Truyền nhiễm, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ing apoăng hơnăm troh nôkố, Khoa Truyền nhiễm hiăng tơdah ƀă pơlât ăm vâ chê 1.100 ngế tro tơngê lo mơheăm. Malối, kơxô̆ ngế tro tơngê lo mheăm râ (kơdrâ, hlâ) hên, cho tơdroăng ki rơ-iêo. Mâu hơnăm hdrối nah, kơxô̆ ngế tro tơngê lo mơheăm râ bu ing 5 – 5% la hơnăm kố, khu ki tro tơngê lo mơheăm râ châ 10%, khu tro tơngê lo mơheăm kô châ troh 55% ƀă u ối cho tơngê lo mơheăm ki ôh tá râ. Ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm ăm ‘nâi tơ’nôm:

“Ngế ki tro tơngê lo mơheăm râ mot pơlât tung hngêi pơkeăng ki hên cho tơngê râ, kơdrâ, kơtêi kơdroh xua lo mơheăm hên, lo mơheăm râ, lo mơheăm tiô mâu túa ƀă tiêuh cầu chu kơdroh bu ối tơdế kơlo dâ dâng, thăm nếo ai ngế ki ‘nâ kơdroh 30% kơlo dâ dâk. Môi túa tamo xuân hmâ trâm cho ngế ki tro tơngê ‘mêi kliâm kâ̆t tĭnh, xua ki ‘mêi dêi virus tơ’nôm ƀă hâi khế ngế ki tro tơngê mê ôu pơkeăng kơdroh tơngê mê chiâng tơdjâk troh ‘mêi kliâm kâ̆p, ai mâu ngế ki ‘nâ men kliâm tâk. Mâu tơdroăng ki tối a kơpêng pro ăm tơdroăng pơlât ăm ngế ki tro tơngê chiâng pá, kal pơlât krâu mơni nếo kâi tơkâ luâ”.

Ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm pơchân: Tơngê lo mơheăm Dengue ai 4 type huyết thanh pro chiâng pơreăng. Ngế ki tro hiăng tro 1 tung 4 type mê ôh tá ai miễn dịch ing mâu type ki ê. Xua mê, môi ngế mơni kô tro tơngê lo mơheăm hên xôh tung rơxông. Tơdroăng ki kal cho pôi tá ăm tro trôu pâk ƀă tâng tro pơreăng, kal ‘nâi tơdroăng ki ôh tá tơniăn dêi pơreăng vâ pơlât teăm tơdrêng. Tiah hmâ, tơngê lo mơheăm kô hlo ôh tá tơniăn tiô 3 hneăng:

-Hneăng má 1 hmâ ton ing hâi má môi troh hâi má 3. Tung pơla hneăng ki kố ngế ki tro pơreăng tơngê ƀă châi ko, lâp châ tơbrêi, rơlâi. Ngế ki tro pơreăng chiâng pơlât a hngêi la kal ai ngế ki cheăng ‘na khăm pơlât séa ngăn mâu tơdroăng ki ăm hlo ki rơ-iêo vâ mot pơlât tung hngêi pơkeăng tâng ai. Ngế ki tro pơreăng kal pâk ngăn mơheăm rêm hâi vâ ‘nâi.

-Hneăng má 2, kố cho hneăng ki rơ-iêo ton ing hâi má 4 troh hâi má 7. Ai mâu ngế ki ‘nâ môi tiah ngế ki hiăng hên hơnăm, ngế ki ai châi tamo tung châ kal tơtrŏng rĕng châ ‘nâi mâu tơdroăng ăm ‘nâi ki tơviah dêi pơreăng.

-Hneăng má 3, kố cho hneăng ki ‘mâi mơnhông ivá vâ lĕm dêi ngế ki tro pơreăng. Klêi kơ’nâi dâng 2 măng tĭng klêi tơngê ngế ki kố kô ivá rế ‘mâi mơnhông.

Nôkố, Khu xiâm ngăn pơkeăng pơlât hiăng kĭ vaccine hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm ƀă kố châ ngăn môi tiah troăng hơlâ veăng gum pêi klêi tơdroăng tung la ngiâ hbrâ mơdât pơreăng, tơƀrê ăm hên ngế. Mâu tơdroăng ki hriăn ngăn ăm hlo vaccine hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm tơniăn, chiâng pâk ăm vâi hdrêng ing 4 hơnăm tơngi klêng. Drêng ai mâu tơdroăng ki ăm hlo kơdrâ tơngê, ôh tá kâi kơdroh, châi ko, châi rơlâi tung châ, ngế ki tro pơreăng kal troh tíu khăm pơlât vâ khăm, pâk ngăn mơheăm. Tơngê lo mơheăm kal châ ‘nâi ƀă ai túa pơlât hnê tối dêi ƀok thái pơkeăng, pôi tá roê ôu xêh pơkeăng a hngêi ƀă pôi tá pâk ‘mot têa si rôm a hngêi.

Tơngê lo mơheăm cho pơreăng tâ tú ki rơ iô tơdjâk kân troh ivá kuăn mơngế ki tơngê. Pơreăng kố dế tâ tú rơ-iô ƀă kơxô̆ mơngế hlâ pơtối tâk a hên kong pơlê. Vâ kum kuăn pơlê hlê nhên ‘na pơreăng tơngê lo mơheăm, Khu chêh hlá tơbeăng tơdroăng mê ai tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm- Ngế pơkuâ khoa truyền nhiễm, Hngêi pơkeăng kâ kơpong Tây Nguyên. Pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ kô tơmâng.

-Pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi xiâm, troăng tâ tú ƀă ăm ‘nâi drêng hiăng tâ tú tơngê lo mơheăm?

-Ƀok thái pơkeăng Lâm:  “Tơngê lo mơheăm  xua virus tâ tú ki hên xua ing tri trôu hrik mơheăm ing ngế ki tơngê pâk ‘mot ăm  ngế  ki ối lĕm. Pơreăng tơngê kố ăm hlo mê: Kơdrâ tơngê, ‘nâ hiá pro châi kong, châ rơtâ tá mâ, châ hơ’nêh, châi kóu kơxêng, châi rơlâi rơlo tung lâp châ, gá pro lo mơheăm ing hên tơdroăng, ‘mêi tung troăng klêa, châi klêa kơpong thượng vị, châi klêa pơyâng lo têa, châi klêa a kơpong kliâm, lo hêa, ôh tá lŏn kâ hmê. Mê cho xiâm ăm ‘nâi tung châ dêi ngế ki hiăng ai tâ pơreăng tơngê lo mơheăm.  Pakĭng mê ối ai tơdroăng tơbleăng hdrối, pro pro tuăn ngôa mơngế ki tâ mo rế ‘mêi, lo puk pâk ôh tá chiá, châiklêa kơpong u kliâm, lo hêa hên, iâ lăm nŭm, kơtêi ôh tá kơtâu rế chôa ƀă tơngê lo mơheăm. Tâng râ ngế ki mê kô kơtêi kô rế chu, lo mơheăm hên xua ôh tá ai mơheăm tung châ, ‘mêi kliâm ki râ.

-Tơngê lo mơheăm pro rơ-iô môi tiah lâi ƀă mâu ngế ki tro, ô ƀok thaí pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăngLâm: Tơngê lo mơheăm cho pơreăng tơngê 7 hâi, 7 hâi tiah mê ivá ngế ki tơngê kô hiăng kơdroh hên, kơxô̆ hâi gá koi pơlât ton a hngêi pơkeăng, tâng ƀă mơngế ki pêi cheăng pêi chiâk ôh pá ai ivá xếo vâ pêi cheăng pê lo tơmeăm, ối thế ai 1 ngế ngăn  mơdreh pơla pơlât mơ’nhiê hên liăn ngân, pá puât. Mâu ngế ki lâi râ o thế pơlât tơdrêng  thăm rế tâi liăn ngân, tơbrêi , rơlâi tơlo. Tâng mâu ngế ki tro tơngê tiah tối kơpêng mê ai tung châ rế pá hro môi tiah mâu hơnăm hiăng krâ, mơngế ki ai tơdroăng châi tiô rơnó, vâi hdrêng ki krĭn tá păng kân, vâi kơdrâi dế mơ-eăm kô  tơ’lêi pro vâi chiâng ai tơdroăng châi ki ê nếo tâng ôh tá châ khăm ngăn vâ ’nâi hdrối ƀă tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng.

-Drêng tơngê lo mơheăm, ngế ki tơngê thế tơtrŏng mâu tơdroăng klai, ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăngLâm:Ngế ki tơngê lo mơheăm thế tơ tróng 3 tơdroăng: Má môi kô hlâ mơngế tâng ngế tơngê mê ga kơdrâ, kơtêi chu, kô hlo a ngế ki tơngế  mâu tơdroăng ki ăm ‘nâi hdrối  mê cho rơlâi rơlo, châi klêa kơpong kliâm, lo hêa hên, lo mơheăm ƀă tâng râ kơtêi kô chu. Tâng kơtêi chu tung kơmăng rơ-iô. Má 2, cho tơdroăng lo mơheăm hên a mơngế châ lối piê, ngế ki dế ôu pơkeăng kháng sinh mơdât mơheăm tơkâ a mâu ngế ki ai tơdroăng châi plâi nuih mơni kơ rơ-iô, tơdroăng lo mơheăm hên. Hmâ hlo mâu ngế ki ai tơdroăng châi tiô rơnó kô trâm tơdroăng  châi mâu tíu tung châ, tung mê rế ‘mêi kliâm mê ki hmâ hlo hên. Xua mê, tơdroăng pơlât kal thế ai hnê tối dêi thái pơkeăng mơhé vâ ngế ki lâi mơhé râ lơ ôh. Drêng tro tơngê lo mơheăm, tơdroăng ki rơ-iô  má môi  cho lo mơheăm,  tâng ai pơkâ thế dêi ƀok thái pơkeăng mê ngế ki tamo nếô chiâng pâk ‘mot xơrôm. Tâng hmếo pơ pâk ‘mot xơrôm hmâng vâ kô pro kơdrâ, khăm ngăn thái pơkeăng pá vâ ‘nâi têa tung châ hiăng tâi to lâi vâ pâk ‘mot ăm tơtro. Xua mê, tơdroăng hmếo ăm vâi pâk ‘mot têa xơrôm a hngêi , a mâu veăng khăm pơlât krê dêi kuăn pơlê ôh tá chiâng.

-Ƀok thái pơkeăng ai mâu tơdroăng hnê tối ki klâi ăm kuăn pơlê vâ hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm?

-Ƀok thái pơkeăng Lâm: Hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm kal thế tơtrŏng 2 tơdroăng cho pôi tá ăm tri trô châ pâk ƀă pôi tá ăm tri trôu châ kơtâ tung mâu kơpong rơtâ tá hngêi. Tơdroăng hnê tối hdrối tơdjuôm cho ‘’ôh tá ăm ai kiâ ngu ngĕng châ kơtâ mê kô ôh tá ai pơreăng tơngê lo mơheăm’’. Tơkéa vâ tối kal thế tah mâu tíu ki pro tri trôu châ kơtâ mê kơxô̆ mơngế tâ pơreăng tơngê kô kơdroh. Nôkố hiăng ai vaccine hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm vâ pro ai miễn dịch hbrâ mơdât, kô cho tơdroăng ki tro vâ veăng ‘no hnoăng cheăng hbrâ mơdât pơreăng tơngê lo mơheăm. Drêng hlo tơviah ‘na ivá  môi tiah tâ dêi tung tơngê kuăn pơlê thế rĕng lăm pôu khăm a hngêi pơkeăng ki achê vâ châ ƀok thái pơkeăng khăm ngăn, ‘nâi tơdroăng châi tamo vâ teăm pơlât prêi.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!