Dế ngăn dêi nôu tung Khoa Hồi sức tích cực, chống độc dêi Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ngoh Nguyễn Cao Cường, a thôn 9, cheăm Ea Kly, tơring Krông Pač, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, 1 măng tĭng hdrối, nôu ngoh koi ôh tá chiâng riu mê rơpŏng hiăng djâ jâ lăm a hngêi pơkeăng tơring vâ pơlât. Akố jâ châ tối cho mơheăm ôh tá kâi mơ’rêh ăm ngoâ. Klêi kơ’nâi 1 hâi koi pơlât a hngêi pơkeăng tơring, nôu ngoh châ pơtroh ăm Khoa Hồi sức tích cực chống độc dêi Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên vâ pơlât. Kơnôm teăm châ pơlât tơdrêng, klêi kơ’nâi 5 hâi koi pơlât, ivá jâ hiăng tơniăn:

“Ối a hngêi hlo jâ ôh tá ti ‘nâi klâi xếo. Mot akố mâu ƀok thái pơkeăng cấp cứu dâng to lâi chôu nôu tâ châi, ôh tá kâi riu môi hâi klêi mê nôu hiăng riu. Hlo nôu pơhlêh chía lĕm, nếo 5 hâi xo la hiăng kâ hmê, mơhriâm prôk, xuân hiăng tâng pin tơpui ƀă hiăng chiâng tơpui tơno”.

A kơbong pơlât pakĭng mê cho Nguyễn Đến, 85 hơnăm, a cheăm Ea Bar, tơring Ƀuôn Đôn. Tiô nâ Nguyễn Thị Tuyết, kuăn kơdrâi dêi pôa Đến, ối a hngêi, pôa dế kâ hmê kơdrâ hêa, kŏng chêng ôh tá chiâng têk ju, rơpŏng djâ pôa lăm hngêi pơkeăng mê châ mâu ƀok thái pơkeăng tối tro pơreăng mơheăm ôh tá kâi mơ’rêh ăm ngoâ. Nâ Tuyết ăm ‘nâi, kố cho rôh má 2 pâ nâ tro mơheăm ôh tá kâi mơ’rêh ăm ngoâ, la rôh kố hlo pôa râ tâ xua pôa ai hên tơdroăng châi tung châ:

 “Tơdroăng châi tamo dêi mâu ngế hơnăm hiăng krâ cho êi xôu, êi troăng nŭm, mê nếo châi plâi nôih, ối pơlât akố hiăng châ 10 hâi kố. Apoăng mot pơlât a hngêi pơkeăng ƀok thái pơkeăng xuân ôh tá tơngah hên, mê nôkố hlo pôa hiăng chía tâ iâ ngin xuân ro”.

Kố cho péa tung hên ngế tro mơheăm ôh tá kâi kơtâu kĕn ngoâ athế mot pơlât a hngêi pơkeăng tung mâu hâi a chê kố. Tiô ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Đoan Dung, Pơkuâ Khoa Hồi sức tích cực chống độc, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, tung khế 10, kơvâ kố tơdah pơlât 153 ngế tro pơreăng mơheăm ôh tá kâi kơtâu kĕn ngoâ, kơxô̆ ngế mot pơlât tâk hên ki hên cho tung mâu hâi mơ’nui khế 10, dâng 10 ngế rêm hâi. Tối ‘na tơdroăng ki rế hên ngế tro pơreăng mơheăm ôh tá kâi kơtâu kĕn ngoâ tung pơla kố, ƀok thái pơkeăng Dung tối tiah kố, drêng hôh kong prâi kơdrâ pơhlêh mê troăng mơheăm kô athế ai mâu tơdroăng pêi pro vâ hmâ ƀă tơdroăng ki pơhlêh mê. Kong hngíu pro ăm troăng mơheăm chiâng xôe, pro kơtêi kơtâu têi, ivá mơdât ngoại vi rế ó tơ’lêi pro kơtê, pơchêh troăng mơheăm tung ngoâ mê chiâng tơdjâk troh lo mơheăm tung ngoâ. Pakĭng mê, mâu ngế ki hmâ ai tơdroăng ki kơtêi kơtâu têi, piê, rô̆i loăn chuyển hoă ôh tá kâi hbrâ mơdât, mơni tơdroăng ki mơheăm ôh tá kâi kơtâu ngoâ rế hên. Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Đoan Dung hnê pơchân:

 “Hmâ tơkŭm hên a mâu ngế ki hiăng hên hơnăm, la nôkố mê mâu ngế hơnăm ối nếo tro xuân hên, mê á pơchân athế pơlât hdrối tơdroăng ki mơheăm ôh tá kâi kơtâu troh a ngoâ mâu ngế ki tro pơreăng tung châ ‘na kơtêi kơtâu têi mê athế kơhnâ pơlât, ví strees ƀă mâu tơdroăng ki kơdrâ pơhlêh vâ hbrâ mâu rôh ki kơtêi kơtâu têi”.  

Hbrâ mơdât mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa xiâm xua ing châi gơgốu

Châi gơgốu xuân cho tơdroăng châi ‘na gơgốu ki hmâ trâm, kô chiâng pơlât prêi tâng rĕng châ ‘nâi rôh pơxiâm châi ƀă rĕng châ pơlât. Vêh nếo, tâng châ ‘nâi tơná châi la hrá pơlât, tơdroăng châi ố rế ó, kô pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê nếo kơ’nâi mê, hlối rơ-iô, kô pro mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa.

Pôa N.V.P ối a cheăm Ia Tmốt, tơring Ea Súp, kong pơlê Dak Lak mot pơlât a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên tung tơdroăng ôh tá kâi lo nŭm, châi rơtâ tá rŏng rơtế a ‘na hơvá, mơheăm ôh tá kơtâu tâk troh a ngôa rôh má 2 pro khăng kơbrĕn tơdế châ peăng hơ’vá, châi gơgốu. Tiô rơkong hơ’muăn tối dêi ngế ki châi mê, pôa ‘nâi tơná ai hmốu a gơgốu hiăng ton la ôh tá lăm pơlât a hngêi pơkeăng hmôu pơ ôu mâu hlá nhâ tiô hên ngế hnê tối ƀă rơkong. Môi hơnăm kơ’nâi pôa nhăng tâ châi ko, pôu prĭng ko, kơtêi kơtâu têi, 180/100mmHg. Drêng mê, pôa xuân ôh tá lăm pôu khăm pơlât a hngêi pơkeăng mê pôa rôe xêh pơkeăng pơlât kơtêi kơtâu têi  vâ ôu, ôu 3 khế klêi mê pôa kơdrâ ai mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa. Klêi djâ mot pơlât tơdrêng a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, pôa hiăng châ pâ pơlât tâh hmốu, djâ kơpong nŭm luâ kéa ƀă pơlât châi gơgốu ki hbrâ mơdât mơheăm lơ ai tơdroăng ôh tá kơtâu troh a ngôa. Pôa N.V.P tối:

“A hngêi a châi klêa peăng ‘na hơ’vá, châi rŏng rơtếo ‘na hơvá. Lăm pôu hngêi pơkeăng khăm siêu âm ƀok thái pơkeăng tối ai hmốu troăng niệu quản, gá tơkŭm đô̆ 2. Xua pơlât a tơring tơdroăng châi ôh tá kâi kơdroh mê pơtroh a kố pâ tah hmốu. Xua á ai xiâm tơdroăng kô pro mơheăm ôh tá  kơtâu tâk troh a ngôa mê troh hâi hnah nếo châ pâ. Tíu pâ kố ối châi, rơlâi rơlo ‘nâng. Xua á tơngôu, ôh tá vâ rĕng tơmâng khăm dêi ivá tơná, kơtêi hlối kơtâu têi la ôh tá ‘nâi lôi tơdroăng châi râ ó nếo mot pơlât a hngêi pơkeăng’’. 

Ai ngế ki ê mê nếo mê cho pôa H.V.S ( 65 hơnăm, ối a cheăm Ea Ñuôl, tơring Buôn Đôn, kong pơlê Dak Lak). Pôa S. lăm khăm ƀă châ ‘nâi tơná ai hmốu a gơgốu kơtăn kố hiăng lối 10 hơnăm la teăng lăm pơlât a hngêi pơkeăng, mê pôa hmôu pơ ôu mâu nhâ loăng pơkeăng, mâu pơkeăng ki pơlât tiô chal krâ nah pro tiô ing tâng mâu ki ê tối ôu vâ ăm tơprê hmốu. Kơ’nâi hên hơnăm ôu, tơdroăng châi dêi pôa rế râ, troh drêng mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa nếo djâ pơlât tơdrêng a hngêi pơkeăng, pôa nếo ‘nâi tơná châi gô gốu, 2 pâ gơgốu tơkŭm to têa, kơtêi hlối kơtâu têi ƀă mê cho xiâm ki pro mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa. Jâ P.T.S kơdrâi pôa hơ’muăn tối:

“Pôa ai mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa rôh apoăng kơtăn kố 16 hơnăm. Lối 2 khế hdrối, pôa tro mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa rôh má 2. Pôa nếo tro tơdroăng châi nŭm nheăn, kơtêi kơtâu têi, hlối ai hmốu a gơgốu pro tât troăng nŭm. Hdrối mê pôa ôh tá chiâng prôk, klêa kân blung, tâ châi, djâ lăm a hngêi pơkeăng khăm ƀok thái pơkeăng pơtroh thế pơlât a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên vâ pâ’’.

Khoa ngoại  tiết niệu (Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên) nôkố dế pơlât dâng 150 - 170 ngế ki châi ‘na troăng nŭm, tung mê mơngế ki châi gơgốu dâng 60-80 ngế, ki xiâm xua châi gơgốu ƀă a pêng troăng kơpŏng nŭm... Tung kơxô̆ mơngế châi gơgốu ai 20 - 25 ngế chiâng châi tơdroăng ki ê nếo, pro mơheăm chiâng ôh tá kơtâu troh a ngôa, pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê, ki ‘nâ chiâng khăng kơbrĕn môi pâ châ.

‘Na luât pơkâ ki pro chiâng ai tơdroăng châi, ƀok thái pơkeăng Nguyễn Ngọc Hòa, Ngế pơkuâ khoa ngoại - Thận - Tiết niệu, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi, châi gơgốu hmâ pro kơtêi chiâng kơtâu têi. Kơtêi kơtâu têi ôh tá kâi pơlât prêi, troh drêng hiăng râ kô kơdrâ pro mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa. Tối ‘na tơdroăng châi gơgốu nôkố, ƀok thái pơkeăng Nguyễn Ngọc Hoàng ăm ‘nâi:

 “Châi gơgốu ƀă kơdrâ ai mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa rế hlo ai hên a mâu hơnăm ối nếo. Hdrối nah châi gơgốu ƀă mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa hmâ hlo a mâu hiăng krâ kơpêng 60 hơnăm. La nôkố hiăng ai a mâu ngế pá xôp 17 hơnăm hiăng châi gơgốu. Mâu ngế ki kơtêi kơtâu têi ôh tá tơmiât cho xiâm ing châi gơgốu, vâi tơmiêt ôu 1 pŭm pơkeăng kơdroh kơtêi kơtâu têi hiăng tơniăn, vâi hâi tơmiât troh kơtêi kơtâu têi xua gơgốu mê vâi lôi ôh tá rĕng tơmâng pơlât tơná châi gơgốu. Troh pơla mâu rôh mơhé vâ ôu pơkeăng kơtêi xuân ối kơtâu têi drêng mê ah pro mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa  xua kơtêi tâk’’.

Mâu hơnăm achê kố, kơxô̆ kuăn pơlê tro tơdroăng châi gơgốu rế hlo hên a mâu ki ối nếo. Tiô Khu xiâm ngăn pơkeăng riân ngăn, kơxô̆ mơngế châi gơgốu a Việt Nam dâng 10,1% pơ’leăng mâ mơngế (tơ’mô lối 10 rơtuh ngế tro), ƀă dâng 8.000 ngế tro tơdroăng châi mê rêm hơnăm. Kơxô̆ mơngế hlâ xua châi gơgốu a mâu kơnốu ối má 8 tung mâu tơdroăng ki xiâm pro hlâ mơngế a Việt Nam.

Tiô ƀok thái pơkeăng  Nguyễn Ngọc Hoàng, nôkố xuân ối hên ngế hâi hlê nhên ki rơ-iô dêi mâu tơdroăng châi ‘na gơgốu. Drêng ‘nâi, ôh tá lăm khăm a hngêi pơkeăng chuyên khoa ‘na pơlât mê ối hmâ pơlât ƀă mâu pơkeăng nhâ loăng, tung pơla mê mâu pơkeăng nhâ loăng hâi ai khu ki rơkê ‘na khoa hok tăng ngăn mơnhên tối tâng ôu xêt prêi. Xua mê, tơdroăng châi ‘na gơgốu tâng ôh tá rĕng châ pơlât prêi, pơlât ôh tá tro tiô pơkâ dêi ƀok thái pơkeăng tơdroăng châi kô rế ó, mơni chiâng châi ki ê hên tâ. Mot pơlât koi a hngêi pơkeăng drêng tơdroăng châi mê hiăng chiâng châi ki ê mê ki vâ ngah pêi lĕm iâ tê. Xua mê, hnê tối ăm kuăn pơlê pôi tá hmôu pơ rôe pơkeăng ôu vâ pơlât mâu tơdroăng châi tối tơdjuôm, pơlât châi gơgốu tối krê. Tâng ai tơdroăng châi tung châ thế lăm a hngêi pơkeăng khăm vâ ƀok thái pơkeăng chuyên khoâ hnê pơlât teăm tơdrêng. Mâu ngế châ piê, lối piê luâ râ, kơtêi kơtâu têi, tơdroăng châi ‘na plâi nôih... ‘na hía mâu ngế ki châi gơgốu tung châ ai tơdroăng (hơnăm hiăng hên  tung châ kơtêi kơtâu têi, plâi nuih kơtâu ôh tá lĕm, châ lối piê, nhăng  kâ xăng po  lơ kâ 5gram po/môi hâi ‘nâ hía nhăng ôu têa ngeăm, ôu têa xik lit/măng) mê kô tơ’lêi mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa ing 30-40%. Xua mê, mâu ngế ki mê kal thế tơtrŏng khăm ngăn dêi ivá đi đo, khăm tiô rơnó pái khế môi hdroh lơ tơdrốu khế môi hdroh, rêh ối tuăn ngôa tơniăn lĕm ro kơhnâ pơtâp ivá vâ kâi mơdât mâu tơdroăng châi gơgốu ƀă mơdât mơheăm ôh tá kơtâu tâk troh a ngôa.

Drêng tro mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa, ki rơhêng vâ tối mơ-eăm ôh tá kơtâu troh a ngôa a mâu ngế châi gơgốu mê kơxô̆ mơngế hlâ ƀă chó ga ai hên. Vâ hlê plĕng nhên tâ ‘na troăng hbrâ xuân môi tiah troăng pơlât a poăng drêng châ hlo ai ngế mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa, ƀok thái pơkeăng CKII Nguyễn Ngọc Hoàng – Kăn pơkuâ Khoa ngoăi - Thận tiết niệu, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên kô ai mâu tơdroăng tối ihên tâ. Pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ rơtế tơmâng!

-Ô ƀok thái pơkeăng, mâu xiâm kối ki lâi pro mơngế châi gơgốu tơ’lêi mơheăm kơtâu ôh tá troh a ngôa?

Ƀok thái pơkeăng Hoàng: Châi gơgốu ai 3 khu tơdroăng. Má môi ngế châi gơgốu ai kơdroh trếo piê kơhiâm, chu kơdroh albumin mơheăm. Chi kơdroh albumin cho mâu ngế châi ối tung khu tâk tơ’lêi mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa. Thăm kơdroh trếo piê kơhiâm thăm tơ’lêi mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa. Pơtih tung khu mơngế piê blung, tâk ki chiâng mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa, tơrôu khu mê cho khu kơdroh trếo piê kơhiâm, ôh tá ai ivá, chu kơdroh albumin mơheăm tung tơdroăng châi gơgốu. Ki rơhêng vâ tối mâu ngế châi tamo ai tâ gơgốu ki kuăn mơngế pro mê tơdroăng ki chiâng mơheăm kơtâu ôh tá tro a ngoâ cho hên môi tiah khu ki piê bliu. Má péa nếo ngế tro châi gơgốu kô mơhno mơheăm kơtâu têi, mơheăm kơtâu têi xuân cho xiâm kối ƀă tơdroăng dêi châi gơgốu. Tâi tâng 95% ngế châi gơgốu ai mơheăm kơtâu têi. Drêng mơheăm kơtâu têi mê tơ’lêi mơheăm kơtâu ôh tá troh a ngôa. Kơxô̆ mơngế mơheăm kơtâu têi ƀă hơnăm hiăng hên pâ pơlât gơgốu mê tơdroăng ki tơ’lêi mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa tâk troh 120% tâng pơchông ƀă mơngế tiah hmâ. Mơheăm kơtâu têi cho tơdroăng tơleăng pro mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa. Khu má 3, mâu ngế châi gơgốu mơhno a ngâ ôh tá tŭm mơheăm, chu kơdroh albumin mơheăm mê kơxô̆ mơheăm kơtâu ôh tá troh a ngôa tâk troh 20%.

-Pro môi tiah lâi vâ kơnó ngế châi tamo mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa? Ƀă drêng châ hlo ngế ki mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa mê thế pro ki klâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Hoàng: ‘’Châ hlo ngế châi tamo mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa cho kal khât vâ tŏng mâu ngế châi tamo. Tâng hrá môi phut mê cho 2 rơtuh tê̆ ƀao ngôa hlâ ôh tá chiâng vâ pơlât prêi. Drêng hlo tơdroăng ôh tá tơniăn ‘na rơkong tơpui lơ châi tamo kodrâ kơtong, châ mơngế ôh tá hro, tơdroăng apoăng khăm ngăn tơvê rơkong, drêng hlo tơdroăng ôh tá ăm ngế châi kâ kế, ôh tá tiê tah khía, ôh tá pâk mơheăm a ko kơpeăng kŏng ƀă ôh tá ăm ôu pơkeăng rêi nhâ loăng. Rah xo ôh tá tro hngêi pơkeăng pơlât thâ apoăng xuân pro tơdroăng châ pơlât tro hrá. Thế troh hngêi pơkeăng kân vâ pơlât ngế châi tamo. Xúa chôu mêa. Drêng châ hlo mâu tơdroăng mơhno a ngâ mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa môi tiah tối a kơpêng mê, chôu phut cho tơdroăng ki kal má môi vâ tŏng ngế châi tamo, thế djâ troh hngêi pơkeăng kân rế rĕng rế tro. Pakĭng mê, ai mâu ngế ki ‘na ôh tá ‘nâi dêi tơná tro châi gơgốu, bu ‘nâi tro mơ-eăm kơtâu têi, xua mê drêng châi kơxêng rŏng, châi kơnếo kal khăm gơgốu, ôh tá chiâng xúa xêh pơkeăng mê thế troh tro chuyên khoa. Tơdroăng ki mơhno a ngâ mơheăm kơtâu têi, châ tơƀrê tơƀrêh, kéa ngiât prâp, mơni châi gơgốu. Lơ ôh tá ai tŭm mơheăm, kéa ôh tá mo, ngiêt prâp, tơƀrê thế khăm gơgốu. Lơ drêng nŭm thế rơdêi, nŭm hên xôh, nŭm a kơmăng thế tơmiât troh tơdroăng châi tiền liệt tuyến lơ lăm khăm kơkốu vâ pơlât châi gơgốu. Drêng hiăng tro mơheăm kơtâu ôh tá troh a ngôa mê tơdroăng ki vêh châi nếo cho 40%, roh má péa hmâ râ tâ ƀă tơ’lêi hlâ hên tâ roh má 1. Tung xiâm rêi pơreăng ngế châi gơgốu tro mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa mê tơdroăng ki châi ki hên dêi mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa cho chó. Drêng ngế châi tamo chó mê tơdroăng châi gơgốu thăm râ, troăng lo nŭm, troăng têa nŭm ôh tá hbrâ xêh, ôh tá rơbliê lĕm, thăm tơ’lêi chiâng ai prêi tung gơgốu, thăm tơ’lêi tro tâ pơreăng, thăm pá vâ nŭm, nŭm ôh tá chiâng.

-Pâ mơnê kơ mâu tơdroăng hnê tối dêi ƀok thái pơkeăng!