Pôa Hmơn, 60 hơnăm, cho krâ pơlê dêi pơlê Luk, cheăm K’Dang, tơring Đak Đoa, kong pơlê Gia Lai, hơ‘muăn tối, hdrối nah, drêng kuăn ‘ne\ng hiăng xông droh rơtăm, nôu pâ kô tăng ăm kuăn kơnốu tơná môi ngế mế ki kơhnâ ‘nâi vế prế teăn chế, kơhnâ pêi cheăng, teăn pơtâk, teăn kơpe\n, hơmân ếo, tăng ăm kuăn kơdrâi môi ngế dôh ki kơhnâ pêi chiâk pêi klâng, ‘nâi ko kếo loăng pro hngêi, rêh ối le\m [ă nôu pâ nho\ng o tung pơlê.

Drêng nôu pâ péa pâ hiăng vâ, ngăn tro kơ tuăn, mê vâi kô tăng ngế ki pro chó, pro troăng, troh lăm êng ăm prếi droh rơtăm ki mê. Tơmeăm djâ lăm êng mê môi to í, môi xiâm drôu kuăn [ă môi to mâ xâng ko\ng [ă priê pâ rơno\ng. Ai prếi pro chó [ă nôu pâ péa pâ on veăng prếi droh rơtăm, prếi droh rơtăm mê kô diâp ăm dêi pó mâ xâng ko\ng tơhrâ vâ xo dêi pó chiâng on veăng [ă hlối tơhrâ hâi ki tơku\m ôu kâ  pơkoăng.

Drêng báu a chiâk hiăng xuâ pêng hnôu, mâ khế trâ eăng lâp kong ngo cho hâi ki le\m vâ tơku\m po ôu kâ pơko\ng. Kong xêi măng le\m, prếi ki pro chó troh a hngêi prếi nôu pâ ‘na kơnốu [ă kơdrâi vâ kơ êng hâi tơku\m po pơko\ng, tíu ki tơku\m po pơkoăng cho a hngêi peăng kơnốu tâng ôh peăng hngêi kơdrâi xuân hôm, mâu nho\ng o hdrông hdrê ki ối achê hmâ hơngế xuân troh pơtâi pơtâng vâ veăng xah hêi ro. Vâi xuân tăng prếi ki (teăng veăng ‘na mế, veăng ‘na dôh) kum veăng pêi tơdroăng cheăng poh chu, í, pế pơchên hmê kơchâi kâ tung hâi pơkoăng.

Pôa Bek, môi ngế tung mâu ki vâi ô eăng a pơlê Luk, cheăm KDang, tơring Đak Đoa hơ‘muăn tối:

‘’Ton tí nah, hmâ ai sap 9-10 ngế ki pro chó. Vâi troh a tơrêm hngêi dêi nho\ng o hdrông hdrê péa pâ ngế mế [ă ngế dôh vâ krếo mâu nho\ng o mê troh veăng lăm ăm tơmeăm kơ prếi on veăng nếo tung hâi ôu kâ pơko\ng, ăm drôu, chu, í, tâng ôh tá ai mâu tơmeăm ki tối mê âi, ăm mo\ng, mơngeăn, xơtâu, po [ă hên ki ê, klêi mê, hơ’lêh kơchâi plâi pôm vâ ai hmê kơchâi kâ tung hâi ôu pơkoăng’’.

Hâi pơkoăng, drêng mâu ki veăng cheăng peăng ngế kơdrâi troh veăng pế pơchên hmê hiăng chên [ă hnối môe péa môe hmê, mâu ki veăng cheăng peăng ngế kơnốu hiăng lếo têa pêng mâu xiâm drôu, hiăng klêi poh mâu chu, í [ă chiê xo péa pâ plâu í  ăm pôa pơchâu, klêi mê, pôa pơchâu kô pơxiâm xối xeăng vâ pro pơkoă\ng. Ngế ki pro chó xiâm rơtế [ă ngế dôh, ngế mế [ă nôu pâ péa pâ ‘nân ối a xiâm drôu pơkoă\ng. pôa Hmơn, krâ pơlê hiăng 60 hơnăm ối a pơlê A Luk, cheăm KDang, tơring Đak Đoa, hơ‘muăn tối:

‘’Ngế veăng kum cheăng peăng ngế droh râng péa to plâu í, ngế veăng kum peăng ngế mế râng péa môe hmê ‘măn kơpêng hlá ‘măn a chê xiâm drôu. Pôa ki pro chó kơ êng péa ngế droh rơtăm [ă nôu pâ nho\ng o hdroâng hdrê prếi droh rơtăm hôm ối ai tơdroăng tơvâ tơvân, tơdroăng t^ng ki lâi, hôm ai tơdroăng tơlo há? Tâng oh tá ai, klêi mê prếi on veăng nếo hơ’lêh hmê môe ăm dêi rơpó [ă rơtế kâ, pơxiâm po ôu pơkoăng. Drêng mê tâi tâng rêm ngế ki ai mâ rơtế rơkâu ăm prếi on veăng nếo hơniâp ro. Vâi rơtế ôu kâ, ôu drôu xiâm [ă tơpui tơno sôk ro [ă dêi rơpó troh a kơmăng’’.

Kơxo má ah,  prếi on veăng nếo tơku\m ngăn tơdroăng chêm kong tối pơtâng. Prếi rơtế [ă nôu pâ peăng kơdrâi [ă kơnốu (ngăn tiô kơ ivá tơku\m po ôu peăng ‘na kơdrâi lơ ‘na kơnốu xuân hôm) drêng lăm a chiâk vâ tơmâng chêm kơtốu tối pơtâng. Kố cho tơdroăng ki kal má môi ki pơkâ troh tơdroăng xo o\ng mế ki xêt khât lơ ôh. Pôa Hmơm hơ‘muăn tối: 

‘’Tâng chêm kơtốu chuât têi peăng pá hơ’vá cho le\m, tâng peăng pá hơ-ếo mê oh tá le\m, prếi on veăng nếo thế pơtê tơklâ dêi rơpó ‘nôi, ngế ki lâi vêh dêi hngêi ngế ki mê. Tơkôm péa pái khế kơ’nâi ah nếo rơpo\ng hngêi peăng kơdrâi lơ peăng kơnốu lăm xo pơchâi dê mế, lơ (dôh) vêh, klêi mê prôk nếo. Tâng xuân môi tiah hdrối prếi ki mê thế tơlôi, oh tá chiâng xo dêi pó, la oh tá pơxâu klâi oh há. Tâng chêm kơtốu  têi klêk tuăn cho tơdroăng ki ‘mêi, thế tơlôi dêi rơpó’’.

Hdrối nah, xo on veăng xua nôu pâ chôu ăm, mê mơngế Bơhnéa loi khât kơ mâu tơdroăng ki chêm kơtốu. Nôkố, drêng kuăn kơnốu lơ kuăn kơdrâi chiâng tăng xêh ngế dêi tơná vâ xo pro on veăng, tơdroăng xo on veăng ôh tá xê loi ing tơdroăng pốu, pơtih koi kơmăng pốu hlo tơdroăng ki ‘mêi lơ ki ‘ló vâ (tối tơbleăng hdrối). Pôa Hmơm tối ăm ‘nâi:

‘’Nôkố mâu droh rơtăm tăng xêh ăm dêi tơná ngế ki tơná vâ xo pro on veăng. Vâi tí tăng hmâ dêi rơpó vâ ple\ng dêi rơpó tung mâu hâi pêi cheăng tơjuôm, tung mâu hâi ‘mé kiâ [ă hên hâi ki ê. Drêng hiăng tăng xêh ngế tơná vâ xo pro kơnốu lơ kơdrâi mê kô tối ăm nôu pâ. Ngế rơtăm ối tối ăm dêi pú hmâ lơ ngế ki pro chó vâ kơ-êng ăm prếi xo dêi rơpó. ‘Na ngế rơtăm tối ăm dêi pú hmâ lơ ngế ki vâ pro chó vâ leăm ăm prếi. Tơdroăng tơku\m ôu pơkoăng xuân môi tiah hdrối nah.

Hâi ki leăm vâ diâp, ngế ki pro chó kơ-êng nhên [ă hlối thế pêi droh rơtăm mê tơhrâ, hiăng klêi pro pơkoăng ôh tá chiâng tơlôi dêi pó, ngế ki lâi xôi kô pơxâu to lâi pu\m kơpôu, ro, chu, í, drôu xiâm [ă hên ki ê ăm ngế ki gá lôi. Xo ah hmôi tâng ối ai tơdroăng klâi ‘lo, mơngế ki pro chó leăm ăm prếi, krâ pơlê xo ki mê vâ pro xiâm vâ pơxâu phâk peăng pá ngế ki pro xôi’’.

Mâu hơnăm achê pơla kố, tơdroăng kơ-êng leăm o\ng mế dêi mơngế Bơhnéa xuân tơ’lêi hlâu tâ, bú ‘no to kơ-[ăn, ke\o hiăng hôm. Krê to tơdroăng tơhrâ gá nhên khât, xua drêng hiăng tơku\m pơko\ng ah ôh tá chiâng tơlôi dêi rơpó xếo maluâ vâ ai tơdroăng ki tối pơtâng ’mêi.

Pơkoăng ton nah, mơngế ki troh lăm ôu pơkoăng ki hên to nho\ng o hdrông hdrê xiâm péa pâ xua ngế pro chó mê lăm krếo. Nôkố tơdroăng ôu kâ pơko\ng xua rơpo\ng hngêi péa pâ [ă xua ing tơná prếi on veăng nếo pơtroh dêi kơthô krếo, mê tâi tâng nho\ng o hdroâng hdrê, pú hmâ achê hmâ hơngế xuân troh. Ôu pơko\ng a pơlê xuân xua péa pâ rơpo\ng hngêi rơtế tơku\m po, peăng ‘na lâi dah ai xêh kế tơmeăm, tơdroăng rêh ối chía tơ-[rê iâ kô ‘no hên tâ. Pơkoăng tơ’lêi hlâu tê la tro khôi túa vêa vong dêi hdroâng kuăn ngo.

AmaZưt chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng.