Mâu hdroâng kuăn ngo Jarai, Bơhnéa a Tây Nguyên ngăn um loăng ki tâp a tơnâp kiâ cho ‘’tơmeăm t^ng’’ ai tơdjâk troh tơdroăng t^ng lôi tơnâp kiâ, môi tung mâu t^ng ki kân má môi dêi vâi krâ-nho\ng o roh ton nah. Ôh tá xê bố bố ki lâi xuân chiâng rơkê vâ bleăng, pong, rơgi loăng a tơnâp kiâ môi tiah drêng pro mâu túa t^ng ki ê.

Dế bleăng, pong, rơgi um loăng

Um loăng a tơnâp kiâ dêi Tây Nguyên ga ai hên túa [ă hên vêa. Ing mâu loăng ki ôh tá dâi ki klâi, kơtôu loăng hơ’nhon hơ’nhăn, tut kơrut, pá ai ki klâi le\m tơdrăng jế, la mâu ngế ki rơkê mê kô chiâng vâ pro mơjiâng tơmeăm ki le\m krip, ro rih la achê [ă tơdroăng rêh ối dêi kuăn mơngế. Mê cho mâu um kuăn kiâ tung kong, môi tiah to, kleăng vông, ki krêng troh a um méa dêi kuăn mơngế, môi tiah: nôu pôu dêi kuăn, pôa krâ ‘nân ối ‘nâi tơpông keăng, vâi droh pêi báu, ngế rơtăm xuâng pâm hơkâ [ă hên mâu um méa ki ê. Thăm nếo, vâi ối bleăng, pong, rơgi pro hên um ki ai tơdjâk troh mơngế ki hiăng hlâ. Môi tiah, tung pơla prế droh rơtăm ối lông hông cho vâ mơhno ăm rêm ngế ‘nâi ple\ng nhên: prế hiăng vâ dêi pó khât, la tro vâi krâ, nôu pâ mơdât mê prế hiăng hdriê dêi châ rơtế hlâ [ă hên mâu túa um ki ê.

Um pôa krâ ‘nân tơpông keăng

Ki le\m tro, krip ro ga tiah mê, hnối tơtro [ă túa ki hnê tối ăm rơxông kơ’nâi dêi mơngế Jarai, Bơhená [ă mâu hdroâng kuăn ngo ki ê a Tây Nguyên, bu ngăn tơdroăng ki bleăng, pong, rơgi um loăng ti xê cho hnoăng cheăng, mê cho tơdroăng ki bro bu drêng la lâi kal vâ xo. Xua ti mê, bu ai to mâu ngế ki hâk nâ, git hlik kơ tơdroăng pong rơgi loăng nếo mơdoh chôu phut, hâi khế ki vâ hriâm tâp [ă pong, rơgi [ối vâi. Pôa Ksor Krôh, 65 hơnăm, hdroâng kuăn ngo Jarai, ối a pơlê Mrong Ngo\ Môi, cheăm Ia Ka, tơring }ư\ Pah, kong pơlê Gia Lai, cho môi tơdroăng vâ pơtih:

‘’Á hiăng ‘nâi tơdroăng bleăng, pong, rơgi um loăng drêng á ối tơx^n nah, á pôu dêi o lăm xah hêi sap ing hơnăm 1966, drêng vâi pơtê kâ hmê kơhâi dế á tong lăm ngăn vâi dế ối pêi, ối bleăng, pong, rơgi loăng. Klêi kơ’nâi ngăn á tí tăng hriâm xêh, [ă kơ’nâi mê á mơnúa bleăng, pong, rơgi loăng. Tá troh a chôu phut kố, á ôh tá hvât lôi tơdroăng ki le\m tro mê, tối tơdjuôm, hdroâng mơngế Jarai ngin xuân ối rak vế, pơtối mơdêk tơdroăng ki bleăng, pong, rơgi um loăng a tơnâp kiâ. Hdrối vâ tah mê athế ai um loăng ki ê hơ’lêh ‘nôi’’.

Um ngế rơtăm xuâng pâm hơkâ

Tung pơla mâu hdroâng kuăn ngo Jarai [ă Bơhnéa ngăn um loăng a tơnâp kiâ cho ‘’tơmeăm khoăng’’ ki athế ai drêng lôi tơnâp kiâ, mê um loăng a tơnâp kiâ dêi mơngế Rơđế ga bu bro ăm to mâu ngế ki kro tê, mơhno tối tơdroăng ki kro mơdro\ng dêi ngế ki hiăng hlâ. Xua ti mê, ôh tá xê um loăng a tơnâp kiâ dêi mơngế Rơđế ki lâi klêi kơ’nâi lôi tơnâp kiâ xuân châ mơjiâng bro um loăng tâ tá. Pôa Yôn, a [uôn Weo, pơlê kân Krông Năng, tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi:

‘’Mơngế Rơđế hdrối nah drêng rak ngăn tơnâp kiâ ki hiăng châ 3 troh 4 hơnăm, ai drêng ‘nâ troh 5 hơnăm, ngăn tiô kơ hiâm mơno ki mơjo pâ dêi kuăn cháu mê athế po t^ng lôi tơnâp kiâ. Drêng po t^ng lôi tơnâp kiâ, ngế ki hlâ pá kơdâm 60 hơnăm ga tá hâi teăm châ pong, rơgi um loăng (pro kâng Kưt, kâng Klao). Mâu vâi krâ, mơngế ki kro, mơngế ki châ vâi loi tơngah mê nếo chiâng bleăng, pong, rơgi um loăng tơnâp kiâ, drêng tung pơla po t^ng lôi tơnâp kiâ. Tơdroăng t^ng lôi tơnâp kiâ xuân kal athế ai kơpôu, ro, chu í vâ rơkâu xối xeăng, pêi pro mâu túa ki vâ lôi tơnâp kiâ’’.

Tâng hlo um loăng ki kố ‘măn a tơnâp ki lâi, tơnâp kiâ ki mê cho ngế ki driê dêi châ xua vâi krâ mơdât ôh tá ăm xo o\ng mế ki tơlo

{ă mâu hdroâng kuăn ngo Rơteăng a kong pơlê Kon Tum, M’nông a kong pơlê Dak Nông lơ K’ho a kong pơlê Lâm Đồng [ă hía hế, vâi krâ-nho\ng o ôh tá tơku\m po t^ng lôi tơnâp kiâ, xua mê, tơdroăng pong, rơgi loăng [ă ki kal vâ mơjiâng pro mê ga xuân phá tơ-ê há. {ă mơngế M’nông, K’ho, um loăng hmâ ‘măn a chiâk deăng vâ troh kiâ ‘mêi, thăm nếo ‘măn a bo cheăng pơlê. Maluâ vâ xúa um loăng mê pro tơdroăng ki lâi, mê um loăng dêi mâu hdroâng kuăn ngo K’ho, M’nông, Rơteăng xuân ai hên túa, pơrá ai tơdroăng ki phá krê xêh, mơhno tối tơdroăng ki ai khât, ki ai păng ‘nâng a pơlê pơla, cheăm bêng.

Ki ăm pin re\ng châ ‘nâi, môi tiah um loăng dêi mơngế Rơteăng vâi pong, rơgi bro khu vâi kơdrâi, xua vâi tối ‘’Vâi kơdrâi chiu xêh to tơdroăng pôu pá, kâi chân hên luâ tâ vâi kơnốu’’. Um loăng mơngế kơdrâi dế piăng hmôu pôu a kơxah, cho vâ tối ‘na tơdroăng ki pá puât, tơbrê tơbrêh, ing tơdroăng pôu hngăm kuăn ‘ne\ng, mơhum mâ kuăn tá troh a tơdroăng pơchên hmê kơchâi, pêi chiâk pêi deăng. Klêi mê, um loăng ngế droh dế ai pơyô, ai kên ki pâng a ko, kêa kơnêa; tâng um loăng ki ôh tá ai kên klup a ko, ôh tá ai kơnêa kêa ngế ki mê tơkéa vâ tối ôh tá rơhéa, ti dâi ki klâi.

Um loăng mơngế kơdrâi Rơteăng

Krê ‘na um loăng ki châ bleăng, pong, rơgi vâ troh kiâ ‘mêi, vâi hmâ bleăng pro bro ăm ga i ‘mêi ‘mâk, rơtôh ó má môi, vâ kiâ xâu, ah kiâ ôh tá khên mot ‘nhê  tung pơlê pơla. Pôa A Đoan, 52 hơnăm, ngế ki pong rơgi um loăng ki rơkê dêi hdroâng Rơteăng a cheăm Đăk Hà, tơring Tu Mrong, kong pơlê Kon Tum tối ăm ‘nâi:

‘’{ă mơngế Rơteăng ôh tá ai t^ng lôi tơnâp kiâ, ôh tá ai to\n chêng, tơgôu koăng, hơdruê xuâng, ôu drôu xiâm a ilâng, tơnâp kiâ môi tiah hdroâng mơngế Rơđế, Jarai. Vâi krâ-nho\ng o tung pơlê pong, rơgi um loăng cho vâ pro rơnuâ a bo cheăng pơlê. Um loăng thăm rế tơviah, ‘mêi rơtôh ga rế ‘ló vâ kiâ xâu, ôh tá khên mot tung pơlê vâ pro ‘mêi lơ pro châi tamo ăm kuăn pơlê, lơ tâ pơreăng ăm kuăn pơlê. Pơtih tung hơnăm ki mê, pơlê ai hên ngế ki hlâ, mê vâi krâ bu bleăng, pong, rơgi pro 2 to um loăng chôu ‘măn a bo cheăng vâ troh kiâ ‘mêi, kiâ rơtôh’’.

{ă mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên, um loăng ki pro tiô chal vâi krâ roh nah, um loăng tơnâp kiâ ga hiăng hmâ hlo ai, vâ mơhno tối ‘na tuăn loi khu xeăng, cho kal ‘nâng. Mâu um méa ki hmâ hlo mê, la tơviah mê dêi um loăng cho tơdroăng ki hâk tơngăm krê dêi mâu hdroâng kuăn ngo, pro chiâng rơ-rêk tung hiâm mơno kuăn mơngế, tơbâ vế dêi hdroâng hdrê, jâ pôa, ‘na tơdroăng rêh ối chal vâi krâ roh nah tung kong kế, ngo ngối.

Ing mâu tơdroăng ki cho ai khât tiah mê, hiăng pro hên khu rơxông chal nếo nốkố rơhêng lăm tăng troh vâ châ ngăn, hriâm [ối tơdroăng bleăng, pong, rơgi loăng ki kơnía git tiô dêi pâ pôa roh nah, vâ pơtối rak vế, rế hía rế châ mơnhông. Ngoh Đinh Plih, ối a cheăm Tơ Tung, tơring K[ang, kong pơlê Gia Lai ai tối tiah kố:

‘’Rêm roh chu troh a pơlê á hmâ hlo um loăng a tơnâp kiâ, á tâ phiu ro khât. Mâu ngế ki lăm prôk hơngế, tơklâ dêi pơlê hiăng ton tâng hlo um loăng ki mê kô môi tiah hlo dêi pơlê pơla, tơbâ troh tơdroăng rêh ối dêi jâ pôa, hdroâng hdrê roh nah, pâ vế rêm ngế tung hngêi trăng, mâu ngế ki mơjo pâ dêi tơná. Xua ti mê, á [ă vâi krâ nho\ng o kơdo mơ-eăm bleăng, pong, rơgi hên um loăng vâ rak vế troh a rơxông kơ’nâi ah’’.

Dế nôkố, tơdroăng rêh ối hiăng hơ’lêh, loăng tung kong ôh pá ối hên, tơdroăng ki po T^ng lôi tơnâp kiâ xuân hiăng vâ rế hía lôi, tơkéa vâ tối, um loăng ki tâp tung ilâng kiâ xuân rế iâ. Maluâ ti mê, um loăng ki châ bleăng bro tiô chal vâi krâ roh nah, um loăng a tơnâp kiâ Tây Nguyên ôh tá xê châ ‘măn ối to tung ilâng kiâ, tơnâp kiâ, lơ a chiâk deăng lơ a bo cheăng xếo, mê ối châ ‘măn tung hên tíu ki pơrá phá dêi pó, môi tiah mâu tíu ki ăm tơmối mot ngăn, ôm hyô, mâu tíu ki ôu kâ tiô chal vâi krâ nah [ă hên mâu tơdroăng ki ê. Kố cho túa pêi pro ki tơ’ló vâ hnoăng cheăng bleăng, pong, rơgi dêi mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên đi đo châ rak vế, krá tơniăn [ă pơtối mơnhông ‘măn vế tung la ngiâ.

Dơng chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng