Nâ Mai Thị Nhung (44 hơnăm), cho ngế ki pơkuâ ngăn kơdrum kơphế hiăng ton hơnăm a thôn 9, cheăm Ea Tiêu, tơring Čư̆ Kuiñ, kong pơlê Dak Lak, tối, rơpŏng nâ ai 2 ha kơphế. Hdrối nah, drêng pêt kơphế tiô túa pêt tiah hmâ, rêm hơnăm châ xo liăn ing kơdrum kơphế kố ôh tá hên

Ing hơnăm 2015, drêng veăng tơrŭm pêt tiô tro pơkâ 4C (Khu xiâm pơkâ tơdjuôm ăm mâu ngế ki pêt kơphế, ƀă 12 pêi tiô, 45 tơdroăng pơkâ ƀă 3 kâ̆p đô̆ pêi pro tiô ƀối) xúa tơdroăng ki rơkê, kơmăi kơmok ki nếo vâ pêt rak ngăn kơphế krá ton, liăn châ xo ing kơphế dêi rơpŏng hlo tơniăn tâ. Tâi tâng kloăng kơphế pơrá châ khu mơdró kâ roê ƀă yă kơnâ.

Drêng veăng tung tơdroăng kố, pakĭng tơdroăng ki châ hriâm a mâu lâm hnê hriâm rak ngăn, châ veăng tung hên túa kơphế krá ton. Kơxô̆ liăn ‘no hrê ‘na on tơhrik, têa tôh, phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong gá kơdroh hrê hên. Pakĭng tơdroăng ki pêt kơphế krá tơniăn mê kuăn pơlê pêi chiâk ối châ pêt mâu hdrê pêt ki nếo, ai tơ’nôm ki rơkê plĕng tung pêt ƀă pêt kơphế tơvât ƀă loăng tiu, sầu riêng, tơƀrê tung kơdrum kơphế.

Tiô nâ Nhung xuân a ƀăng tơnêi 2 ha kố ƀă túa pêt kố châ xo liăn rế tâk tơ’nôm 30 – 40% tâng vâ pơchông ƀă hdrối rế pơhlêh tơdroăng ƀăng tơnêi lĕm. Kơdroh tơdroăng ki ‘no hrê hên liăn tung pêt kơphế ăm ngế ki pêt. Tơdrêng amê hlối kơdroh kơxô̆ trếo ‘mêi ki mơ’no.

Ƀă ki rơkê plĕng tung pêt kơphế, nâ Nhung cho môi tung ngế ki pêi kơdrum châ vâi loi, rak vế hnoăng cheăng ngế ki pơkuâ khu kuăn pơlê pêi chiâk tung mê ai 90 ngế, pêt kơphế krá tơniăn a cheăm, tơring. Ing ki ai khât ‘na pêt kơphế krá ton ƀă tơƀrê, ngế kơdrâi pơkuâ ngăn kơdrum kơphế kố cho ngế ki tơdjâk mâu túa ki hnê tối vâ kuăn pơlê pêi chiâk mơdêk rơdêi pêt, rơtế mơdêk pêi lo liăn a pơlê cheăm xiâm dêi tơná.

Mâu tơdroăng ki ăm hlo tơƀrê ‘na yă kơphế mơ’nui hơnăm, pêi châ liăn dêi rơpŏng mơni kô hên tâ rêm hơnăm. Nâ Nhung phiu ro ăm ‘nâi:

“Hdrối nah bu lo liăn plâ hơnăm ing kơphế kố ing 250 – 300 rơtuh liăn xo, la kơ’nâi kố châ pơhlêh hdrê pêt lo dâi lĕm plâi kơtóu hên tâ tơ’nôm ƀă tơdroăng ki rơkê túa ki pêt tơvât mê pêi lo liăn ai hơnăm ki ‘nâi tâk troh 700 – 800 rơtuh. Tiô tối hdrối hơnăm kố mơni kô pêi châ liăn lối 1 rơtal, ki plâi kơtốu hên xuân ối môi tiah mê la yă kơphế dế to, hơnăm kố yă tê kô to tâ hơnăm nah hên”.

Xuân veăng tung pêt kơphế krá tơniăn tiô pơkâ 4C ing hơnăm 2011, pôa Lý Thông Hạ, ngế ki pơkuâ môi khu ai 120 ngế kuăn pơlê a pơlê kân Di Linh, tơring Di Linh, kong pơlê Lâm Đồng tối: tâi tâng ƀăng tơnêi ki khu kố dế pêi dâng 120ha, rêm hơnăm kloăng kơphế châ dâng 800 – 900 tâ̆n.

Hdrối nah tơdroăng ki choi phon, tôh têa pơrá tiô ing tơdroăng ki tơná tơmiât xêh la ing rôh ki veăng tung tơdroăng kố ƀă xúa túa pơkâ pêt kơphế krá ton, kuăn pơlê pêi chiâk pơrá hiăng ‘nâi pơkâ, chêh ‘mot tơdroăng ki vâi hnê ‘na choi phon, xôh pơkeăng, toh têa ƀă hên ki ê vâ ôh tá mơ’nhiê.

Pakĭng mê, kuăn pơlê ối xúa mâu kơtôu kơphế vâ pro phon hưh cơ. Troăng pro kố rế gum pro kơdroh kơxô̆ liăn ‘no roê phon, rế rak vế kong prâi, tơnêi tơníu. Riân ngăn, rêm hơnăm, bu krê liăn roê phon rơvât, khu kố dêi pôa Lý Thông Hạ hiăng kơdĭng châ dâng 10 rơtuh liăn tung môi ha.

 “Hdrối nah rêm rôh tôh kơphế mê vâi krâ nhŏng o vâi tơbriât dêi rơpó têa, khu ki ‘na pêng kâng tât khu ki ‘nâ xôp hêng hôu dêi rơpó chiâng ai tơdroăng ki pro ôh tá tơniăn, pro tơ’nhiê pơlê cheăm. La nôkố vâi krâ nhŏng o hiăng ‘nâi mơnhên tối mâu rêi tung to lâi vâ pơkâ tôh têa to lâi ƀă hên ki ê ƀă choi phon êak ro nôkố xuân ôh tá hên, vâi krâ nhŏng o xúa kơtôu kơphế vâ mơ-ŭm pro phon vi sinh pro phon rơvât ăm loăng kơphế”.

Tiô Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê, troh tâi hơnăm 2023, hiăng ai lối 21 rơpâu rơpŏng kuăn pơlê pêt kơphế châ chưng chih kơphế lâp plâi tơnêi 4C. Tung mê, lối 17 rơpâu rơpŏng kuăn pơlê veăng tơrŭm kơhnâ. Tơdrêng amê hlối ai lối 355 rơpâu ngế kuăn pơlê châ hnê hriâm ‘na pêt kơphế krá tơniăn tiô pơkâ 4C, tung mê lối 35% ngế veăng cho kuăn pơlê pêi chiâk khu vâi kơdrâi.

Pêt kơphế krá tơniăn tiô pơkâ lâp plâi tơnêi 4C hiăng mơdêk pêi chiâk deăng vêh mơnhông tung pêt kơphế, troăng tơmiât troh pêt krá tơniăn ton dêi kơphế xuân môi tiah mơdêk ki rơkê plĕng tung tơdroăng rêh ối dêi mâu ngế ki pêt kơphế.

Pôa Phạm Phú Ngọc, Kăn pơkuâ Tơdroăng Nescafé Plan kơpong Tây Nguyên, ăm ‘nâi: pêt kơphế krá tơniăn ton dế pro pơxúa mâu tơdroăng ki tơƀrê ‘na liăn ngân ăm kuăn pơlê, ăm kong prâi tơnêi tơníu ƀă kơdroh trếo mơ’no. Ki nhên, mâu rơpŏng dế kơdĭng châ 40 – 60% têa tôh tâng vâ pơchông ƀă hdrối nah, tơ’mô ƀă kơdĭng kơxô̆ têa ôu ăm 1 rơtuh ngế tung môi hơnăm; kơdroh châ 20% lươ̆ng phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong hoă hok.

Tơdroăng kố ôh ti xê pơhlêh túa tơmiât rơkê tung pêt kơphế mê ối rơtế prôk rêm hâi ƀă rêm xiâm kơphế, pơhlêh pêi châ liăn ăm kuăn pơlê pêi chiâk, gum mơdêk ivá tơxup kơphế Việt Nam ƀă rak vế kong prâi tơnêi tơníu.

“Tơdroăng kố gá chía pá tơ-ê môi iâ cho ôh ti xê pêi 2 pái hơnăm drêng tâi liăn mê pơtê ton. Tung pơla pêi ôh ái mơjiâng mâu túa mơđah tơbleăng môi tiah a hên kong pơlê ki ê dế pêi. Mê pin ai rôh hriăn ngăn, séa ngăn tŭm tung cheăm, vâ ngăn tơdroăng kuăn pơlê pêi chiâk vâi pêi môi tiah lâi. Klêi mê ngăn tung mâu túa pơkâ pêi ki tro má môi vâ pro chiâng kơdrum séa tơbleăng, mê krếo thế mâu kuăn pơlê pêi chiâk ki ê troh vâ hnê. Pin ôh tá pơklât thế kuăn pơlê pêi chiâk mê vâi vâ pêi ƀối xêh”.

Tung pơla hdrối kố nah, tơdroăng Nescafé Plan a Việt Nam hiăng veăng gum pro pơhlêh ki rơkê plĕng ăm kuăn pơlê pêi chiâk a kong pơlê, thăm mơdêk ki rơkê ƀă ki kơnía ăm kloăng kơphế Việt Nam. Troh nôkố, tơdroăng kố pơtối tơmiât troh pơkâ vâ ăm Việt Nam chiâng tíu ki lăm séa ngăn ăm kơphế Robusta kong têa ê.