Tối troh um loăng ki pong rơgi mê a Tây Nguyên, vâi hmâ tơmiât troh hlối tơdroăng um loăng ki pro a ilâng kiâ. Xua ti lâi khoh chiâng tối ti mê, xua kuăn pơlê a Tây Nguyên ki xiâm tơdroăng pong rơgi loăng cho vâ kum pro pro pơro mâ ăm tâ tá mâu tơnâp kiâ, cho mâu ngế ki hiăng hlâ. Mâu um loăng mê vâi krâ hmâ xúa ing tơdroăng ki tối cho môi plê, péa plê vâ vê hdró. Klêi pong rơgi mê, ki xo\n dêi loăng ối dâng 1 plê 2 hơkâ. Tung mê, 2 hơkâ athế tâp tung tơnêi, 1 plê cho um loăng ki mơhno a ngâ ing ro\ng tơnêi, peăng pá pêng cho châ um. Tung pơla pong rơgi, ngế ki rơkê ‘na tơdroăng pong rơgi mê kô hnê ‘na túa bleăng, pong, rơgi ăm mâu ngế ki tá hâi teăm chiâng pong, rơgi ki rơkê khât.

Tiô poa Ksor Krôh, ối a pơlê Ngo\ 1, cheăm Ia Ka, tơring }ư\ Pah, kong pơlê Gia Lai tối, mâu um méa ki le\m mê ga ối tung tơdroăng ki ‘’rơkê lơ ôh’’ [ă tuăn tơmiât ki le\m tro dêi ngế ki pong rơgi loăng:

‘’Khoh chiâng pong rơgi mâu um loăng tiah kố kơnôm ing tơdroăng ki châ hriâm ing pâ á nah, klêi mê, drêng á pong rơgi tiah kố á xuân tí tăng mơ-eăm hriâm xêh vâ ai troăng hơlâ hnê ‘măn ăm kuăn cháu tơná pin. Pro ti lâi vâ kuăn cháu vâi kô hâk vâ [ă rak vế mơhno túa le\m tro dêi hdroâng Jarai tơná pin’’.

Ngăn tiô kơ tơdroăng ki pơkâ ‘na ki vâ mơhno tối [ă túa pong rơgi mê, mơngế ki pong rơgi loăng mê kô hlâu vâ pong, rơgi tiô tuăn dêi tơná tơmiât. Mâu um loăng ki le\m tro, phá tơviah mê châ mơjiâng pro ing kơpeăng ko\ng [ă tuăn tơmiât dêi mâu ngế ki pêi chiâk deăng tá hâi teăm châ hriâm a hngêi trung. Hdrối nah, tơmeăm ki vâi xúa vâ bleăng, pong, rơgi mê bu ai to mâu chông, tơmong, vok, tơkâ, chăng, hlong.

Nôkố, maluâ ai tơmeăm ki ê xúa vâ pong rơgi la chông, tơmong, chăng, tơkâ, vok, hlong xuân cho tơmeăm ki xiâm. Laga, mâu um loăng ki tâp tung mâu tơnâp xuân ối châ mơjiâng pro krâu khât, amê, mơhno tối tâi tâng túa ki rêh kâ ối, tối ‘na hiâm mơno dêi mơngế ki rêh vâ tối tơno tung mê. Hâk git kơ mâu túa ki le\m tro dêi mơhno túa le\m tro Tây Nguyên, ‘na um loăng ki tâp tung ilâng kiâ, Tie#n sih Lê Quang Lâm, Ngế ki hriăn ple\ng ‘na hdroâng kuăn ngo hiăng mơdoh dêi chôu phut, hâi khế, tơkéa vâ tối tâi plâ rơxông pôa cho vâ tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na ki xiâm kối dêi khu um loăng tơnâp kiâ tiah kố:

‘’ ‘Na tơdroăng pong rơgi loăng, hdroâng mơngế Jarai hriâm lăm tung kong kếo ko loăng djâ vêh. Tung pơlê kô ai ngế ki pong rơgi loăng, la vâi ôh tá ai tơmiât ki klâi hdrối, kô mơjiâng pro um ki klâi, la drêng ôu hât, ngế ki mê ngăn a loăng ki ga hiăng dri mê, râng dêi chông [ă tơdrêng mê, tung tuăn tơmiât ga nếo hloh vâ mơjiâng môi to um ki lâi mê ‘lo’’.

Um loăng tâp tung ilâng kiâ a Tây Nguyên ga hiăng chiâng xêh ing chal vâi krâ nah, châ ‘măn tung kong kế, loăng nhâ, tro trâm [ă kong mêi, kong khía, mêi kân pro tơ’nhê um loăng mê. {ă túa ki rơkê tung pro mơjiâng tiô túa ki pêi pro tơtro tiô kơ rêm tíu tung dri loăng mê, ngế ki bleăng pro bu bleăng iâ mâu um drăng loăng pro ăm dri loăng mê chiâng ai um ki vâ mơhno tối ‘na tơdroăng ki pơto pơtih. Mâu ngế ki rơkê drêng pong rơgi loăng pơrá kơdo mơ-eăm vâ pro um loăng ki mê chiâng tơmeăm khoăng ki tơná pin pói rơhêng vâ. Veăng tung hneăng tơ’noăng pong rơgi loăng tiô túa vâi krâ roh nah, pôa Rơ]om Khir, pơlê Kênh, cheăm Ia Ph^, tơring }ư\ Pah, kong pơlê Gia Lai tối ăm ‘nâi:

‘’Á veăng tơ’noăng pong rơgi loăng [ă mâu um ki kố cho vâ mơhno tối tơdroăng pro tơleăng le\m tơnêi têa. Á dế kơdo mơ-eăm vâ um loăng ki á pong rơgi kố kố mơhno tơbleăng tối ki xiâm cho pro tơleăng le\m, ai tơdroăng hơniâp le\m’’.

Tung mâu um loăng ki tâp tung ilâng kiâ, um ki hmâ châ pro hên má môi mê cho um mơngế tơpông dêi keăng, ngiâ méa khéa kho. Kố châ ngăn cho um ki hiăng ai sap ing chal vâi krâ roh na nah, tâng vâ ngăn [ă mâu um loăng ki châ pong tiô túa vâi krâ roh nah a Tây Nguyên. Klêi mê, troh um ki bro ngế nôu pôu dêi kuăn pá ro\ng lơ pin dêi kuăn, lơ um khu chêm, kleăng, mơhno tối tơdroăng rêh ối dêi kuăn mơngế hiăng hmâ [ă kong kế, ngo ngối dêi kuăn pơlê Tây Nguyên. Pak^ng mê, mâu um loăng ki vâ pro mơhno mơjiâng hdroâng hdrê xuân châ tâp tâ tá tơnâp kiâ.

Tiô pôa Rahlan Ven, Kăn Pho\ ngăn [ơrô Mơhno túa le\m tro dêi tơring }ư\ Pah, kong pơlê Gia Lai tối, maluâ châ mơjiâng pro tiô kơ tơdroăng ki chiâng xêh, ngăn tiô kơ tuăn tơmiât dêi mơngế ki pong, rơgi, la rêm to um loăng ki mê hiăng châ mơjiâng pơrá châ mơhno tối mâu tơdroăng ki krê xêh dêi tơná ga:

‘’Mâu vâi krâ vâi rơkê xêh tung tơdroăng ki mơjiâng pro, mơhno tối mâu um méa, môi tiah tơdroăng Ka Ra Kôm-péa pâ kơpeăng ko\ng tơpông dêi keăng, tơkéa vâ tối mâu ngế ki mê đi đo tơkôm, khíu pâ mâu ngế ki hiăng hlâ, xua on veăng lơ môi ngế tung rơpo\ng hngêi tơklâ lôi tơná. Um ki pin râng kuăn lơ kơnốu hiăng hlâ, lơ ngế nôu đi đo tơkôm dêi kơnốu’’.

A mâu tơnâp ki kân le\m hdrối nah, loăng ki vâ pong, rơgi loăng hmâ pro [ă khu loăng ki krá le\m. Mâu um loăng ki kố mơni hiăng ai ton to lâi chât hơnăm tung pơla tô mêi. Drêng mâu loăng ki krá kâk pá u ai xếo, um loăng a tơnâp kiâ ki hên châ pong, rơgi [ă mâu túa loăng ki ê, xua mê, khoh re\ng pok. Nếo achê pơla kố nah, drêng kong loăng hiăng tro ko ‘nhê, vâi krâ-nho\ng o a mâu kơpong ki trâm xahpá kô pá vâ khoh châ tí tăng dri loăng ki vâ mơjiâng pro um loăng a tơnâp kiâ. Túa pêi pro ki kố dế vâ rế hía lôi.

Tung kơdo mơ-eăm ‘măn rak mâu túa le\m tro ki tơviah phá xêh a Tây Nguyên, tung mê, ai túa pong, rơgi loăng, mâu kong pơlê tung kơpong hiăng  kơhnâ khât tung tơku\m po mơhno túa le\m tro [ă ai mâu roh ki tơ’noăng pong, rơgi loăng tiô túa vâi krâ roh nah. Tiô Tie#n sih Nguyễn Thị Kim Vân tối, ngăn kố cho roh ki vâ mâu vâi krâ ki pong loăng toh chôu, ai roh ki vâ mơhno tối dêi tuăn tơmiât, ko\ng rơkê [ă chal nếo [ă mâu vâi hdrêng pơtối châ hriâm mâu tơdroăng ki rơkê kơnía git mê.

‘’Tơku\m po mâu hneăng ki tơ’noăng bleăng, pong, rơgi loăng tiah kố, thâo mơni mâu ngế ki hriăn ple\ng nhên khât ‘na mơhno túa le\m tro vâi krâ hdroâng  kuăn ngo vâi xuân ôh tá hâi lap kơ tuăn. La tiô á tơmiât, xuân môi tiah tung tơdroăng rak vế túa to\n mơđah chêng koăng, drêng tơnêi tíu, hyôh kong prâi tiah vâi krâ roh nah ga ôh pá ai, mê ki vâ iâ hlái tơku\m po mâu tơdroăng ki pêi pro tiô túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo tiah kố xuân chía ối châ pơtối rak vế, chou ‘măn, pơtối mơdêk mơhno túa le\m tro dêi mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên ăm khu chal nôkố [ă chal kơ’nâi ah nếo’’.

Bleăng, pong, rơgi loăng pro um tiô túa vâi krâ roh nah a Tây Nguyên cho môi tuă pêi pro ki le\m tơviah phá xêh, cho vâ mơhno tối tơnêi tíu ki mơđah to\n chêng tơgôu koăng Tây Nguyên hiăng châ UNESCO mơnhên tối cho tơmeăm khoăng ki mơhno túa le\m tro dêi kuăn mơngế. Ki kơnía git ‘na mơhno túa le\m tro kố hiăng [ă dế châ pơlê pơla xuân môi tiah mâu khu kăn pơkuâ rêm râ a kơpong Tây Nguyên pơtối mơdêk, mơnhông luâ tâ kơ mê nếo. Mê cho mâu tơdroăng ki ‘ló hâk phiu vâ túa le\m tro ki kơnía git kố châ pơtối u ối [ă châ mơhno rế mơnhông tung pêi cheăng, rêh kâ ối dêi mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên.

Công Bắc chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng