Drêng koh lo hơnăm nếo 2024, Dương Đình Tuấn - Ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jíu Việt Nam ai chêh tối “Mâu rơnó ki bâ eăng ‘na cheăng kâ a Tây Nguyên”, ai chêh tối ‘na mâu tơdroăng ki ó rơdêi ƀă mâu ivá cheăng xiâm ki kơvâ ngăn ‘na pêi chiâk pêi deăng Tây Nguyên hiăng pêi pro.

Klêi môi rơnó sầu riêng pêi lo châ liăn hên ngân, hên rơpŏng pêi lo liăn châ rơtal liăn, kuăn pơlê pêi chiâk deăng Ea Toh, tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak phiu ro ‘nâng mot tung rơnó krí kơphế 2023 – 2024. Hiăng ton ‘nâng kuăn pơlê pêi chiâk deăng cheăm pá puât tơring Krông Năng nếo tâ ki kơnâ tơxâng dêi tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng ki kơnâ dêi cheăm.

Jâ Trần Thị Thao ối a thôn Tân Bắc, cheăm Ea Toh, tối ăm ‘nâi, rơnó kơphế hơnăm nah, kơbố xuân mơjo xua lôi ‘’hliâk’’ hía yă kơphế kơnâ má môi châ 69 rơtuh liăn 1 tâ̆n, ƀă tơmiât kơlo yă pá vâ châ kơnâ môi tiah mê. Laga rơnó kơphế kố, tơdroăng phiu ro hiăng vêh, drêng kơphế dế a rơnó ki xiâm, yă xuân châ kơpêng pá xôp 67 rơtuh liăn/1 tâ̆n. Ƀă rơpŏng jâ Thao, tơdroăng phiu ro châ péa xôh xua kơphế dêi jâ pêt tiô troăng hưh cơ ai rôe tâi tâng kơphế, đi đo ai yă kơnâ tâ tơdâng 10 rơtuh liăn rêm tâ̆n.

“Á phiu ro ‘nâng. Hơnăm kố dêi á, môi hectar cho thế châ 5 tâ̆n pơ’leăng, hên tâ hơnăm nah 1 tâ̆n. Ƀă á pêi kơphế hưh cơ vi sinh mê, mê á tâk tơ’nôm châ 11 yă nếo. Pơtih kơphế yă 50 mê á tê châ 61’’.

Xuân phiu ro tung môi rơnó kơphế châ yă sap ing hdrối nah troh nôkố, pôa Điểu Xem ối a ƀon Đak Blao, pơlê kân Kiến Đức, tơring Đak Rlap, kong pơlê Dak Nông tối ăm ‘nâi, kuăn pơlê nôkố hiăng châ xo tơdroăng ki loi tơngah ƀă loăng kơphế. Môi tiah hơnăm nah, yă lối 40 rơtuh liăn môi tâ̆n, mê ƀă kơphế hdrê nếo pêi lo châ hên, kuăn pơlê xuân pêi lo liăn rơkâ môi hrĭng rơtuh liăn/1 ha. Ƀă hơnăm kố, kơlo ki tơkâ kô tâk châ péa xôh. Tiô pôa Điểu Xem, ối a ƀon Đăk Blao nôkố, mê ôh tá ai xếo tơdroăng kếo tah kơphế vâ pêt mâu loăng plâi ki ê châ kơnâ yă tâ laga ai hên tơdroăng ki ôh tá tơniăn. Kuăn pơlê loi tơngah, pơ’lêh hdrê kơphế ton ƀă mâu hdrê kơphế nếo pêi lo châ hên, dâi lĕm kô kum kuăn pơlê mơnhông cheăng kâ tơniăn:

“Hlo hơnăm kố tíu tê, yă kơphế châ hên ‘nâng mê kuăn pơlê sôk ro, phiu niu. Tung pơlê hên rơpŏng, kuăn pơlê tơmâng troh tơdroăng ti tăng hdrê kơphế nếo vâ pêt, vâ pêi pro mơnhông cheăng kâ’’.

Tung tơdroăng pá puât tơdjuôm dêi tơdroăng cheăng kâ, pêi chiâk deăng Tây Nguyên hlo nhên troăng ki vâ eăng lĕm. Tiô riân ngăn, hơnăm 2023, kuăn pơlê pêi chiâk deăng mâu kong pơlê Tây Nguyên hiăng châ 440 rơpâu tâ̆n plâi sầu riêng, kơnâ dâng 30 rơpâu rơtal liăn, 90 rơpâu tâ̆n tiu, kơnâ vâ chê 6.500 rơtal liăn. Ƀă rơnó kơphế kố, ƀă pêi lo châ 1,7 rơtuh tâ̆n, tiô tối hdrối djâ vêh ăm kuăn pơlê pêi chiâk deăng Tây Nguyên kơpêng pá xôp 100 rơpâu rơtal liăn. Tơxâng phiu ro cho rơtế ƀlêi trâng kơnôm mâu loăng plâi ton hơnăm tiô khôi vâi krâ nah, pêi lo liăn ing mâu loăng plâi iâ hâi a Tây Nguyên hơnăm 2023 xuân tơxâng ‘nâng, tung mê ai pôm ló tê ngi kong têa ê.

Jâ Dương Thị Lợi, cheăm Ia Sol, tơring Phú Thiện, kong pơlê Gia Lai tối ăm ‘nâi, sap ing mơjiâng mah kơxô̆ kơpong pêt ăm pôm ló tê ngi kong têa ê châ pêi pro, tíu tê ăm pôm ló châ tê ngi kong têa ê po rơdâ mê cheăng kâ dêi kuăn pơlê kơpong pá puât kố hiăng pơhlêh tâi tâng. Pôm ló chiâng vâ tê ngi kong têa ê hiăng tê châ yă 25 rơpâu liăn/kilô. Pôm ló tê tung tơnêi têa, xuân tơniăn a kơlo 15 rơpâu liăn 1 kilô. Kơlo yă kố djâ pêi lo liăn ăm tơmeăm ing chiâk deăng pêt pôm ló sap ing 200 troh 300 rơtuh liăn/1 hectar. Pêt pôm ló kô pro mơdrŏng, xua mê kuăn pơlê hâk vâ pêt:

“Cheăng kâ kuăn pơlê nôkố hiăng mơnhông rơdêi tâ kơnôm pôm ló. Nah pôm ló bu loăng plâi ki tơ’nôm, ki xiâm cho báu. Laga pêt pôm ló nôkố cheăng kâ mơnhông rơdêi. Hơnăm kố kuăn pơlê hiăng ai hên ngế lăm mung tơ’nôm tơnêi vâ po rơdâ pêt pôm ló’’.

Kơnôm tơdroăng ki eăng pêi chiâk deăng, pêi lo liăn dêi kuăn pơlê Tây Nguyên tâk hên. Tung mê, kong pơlê Dak Lak, tơdâng ko mơngế tâk vâ chê 12%, ing 56 rơtuh liăn hơnăm 2022 tâk lối 62 rơtuh liăn hơnăm 2023. Pôa Vũ Đức Côn, Kăn phŏ pơkuâ Khu pơkuâ ‘na pêi chiâk deăng – mơnhông mơdêk thôn pơlê Dak Lak tối:

“Kơtăn kố dâng 2 hơnăm mê kong pơlê hiăng hlo tơdroăng kơvâ cheăng plâi sầu riêng cho kơvâ ki kal ƀă kong pơlê, khu pơkuâ hnê ngăn cheăng Đảng kong pơlê, Vi ƀan hiăng hnê mơhno Khu pơkuâ ‘na pêi chiâk deăng mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhông môi tơdroăng tơdroăng tơkêa bro mơnhông ki rơdêi dêi tơdroăng kố cho má môi cho thế séa ngăn tá tơdroăng pêt mơjiâng tá ing hdrê troh tíu tơdjêp ƀă má pái cho mơdêk uâ mơdiê tơmeăm tê ngi kong têa ê ƀă má pŭn nếo cho mơnhông lĕm tro hnoăng dêi khu tơrŭm ƀă kơ koan cheăng pơxiâm ƀă tơdroăng pơchân tối mơhnhôk kơ’nâi mê cho pâ thế mâu kơ koan mơjiâng pơkâ kơvâ cheăng vâ pơkuâ xiâm kối krá tơniăn tâ’’.

Tiô mâu ngế rơkê, ai hên xiâm kối vâ tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng tơmeăm ki rơdêi dêi Tây Nguyên mơdêk yă rơdêi tung hơnăm 2023, tung mê ai mâu xiâm kối ing pa kong, mơni kô ôh tá ai tung mâu rơnó la ngiâ. Laga tơdroăng đi đo mơdêk ki dâi lĕm, pơkuâ krá tơniăn, tơdrăng lĕm xiâm kối... cho mâu tơdroăng xuân hiăng veăng kum kân vâ pro ki kơnâ rế hía rế kơnâ tâ ăm mâu tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng tơmeăm ki rơdêi a kơpong. Kố cho tơdroăng ki kuăn pơlê pêi chiâk deăng, khu tê mơdró, khu râ kăn pơkuâ mâu kong pơlê Tây Nguyên dế pơtối mơ-eăm, vâ rế hía rế đi đo ai tơ’nôm mâu rơnó mêa châ pêi lo hên châ yă kơnâ há.