{ă hdroâng mơngế Rơteăng, kuăn kơnốu, kuăn kơdrâi hiăng xông droh rơtăm (dâng 18 hơnăm hiăng chiâng vâ tí tăng ‘nâi ple\ng dêi pó. Tâng hiăng ‘’tro tuăn’’ vâi tối tơbleăng ăm dêi nôu pâ, prế hiăng vâ dêi pó, pơtroh ăm dêi pó tơdroăng ki hơ-ui pâ, khíu pâ păng ‘nâng, [ă kơnôm nôu pâ tăng pôa pro troăng lơ jâ pro troăng.

Ngăn tiô kơ tơdroăng ki ai tơmeăm lơ ôh tá ai tơmeăm, mê kuăn kơnốu chiâng phep lăm tăng mế lơ kuăn kơdrâi chiâng phep lăm tăng dôh. Jâ Y ‘Yêm, ối thôn Têa Lơ Leăng, cheăm Ea Uy, tơring Krông Păch, kong pơlê Dak Lak tối:

‘’Túa tơlá Rơteăng ngin kố ga phá tâ tâng vâ pơchông ngăn [ă mâu hdroâng kuăn ngo ki ê, tơdroăng ki vâ xo dêi pó tơkéa vâ tối ga tơdâng tơ’mô pơla péa pâ kơdrâi [ă kơnốu. Ngăn tiô kơ ivá, kế tơmeăm rơpo\ng hngêi ai, xuân chiâng ai peăng hngêi kơdrâi, lơ peăng hngêi kơnốu lăm êng tơxêo. A pơlê ngin kố, xuân hiăng ai ngế kơnốu lăm tăng mế, xuân ai ngế kơdrâi lăm tăng dôh. Hmâ mê cho peăng kơnốu lơ peăng kơdrâi lăm êng á hlo vâi pơrá ai môi tơdroăng tơchuôm cho khíu pâ [ă rêh ối tơchuôm [ă dêi pó. Dế nôkố, hên rơpo\ng hngêi chal nếo nôkố pơrá ai tơdroăng rêh ối tơniăn, á hlo vâi xuân rak ngăn vâi krâ péa pâ tơniăn le\m’’.

Tiô pôa A I Hat, ối a buôn Kon Wang, cheăm Ea Yiêng, tơring Krông Păch, kong pơlê Dak Lak tối, túa tơxêo dêi hdroâng mơngế Rơteăng ôh tá ai tơdroăng ki tiô pá kơdrâi, lơ tiô pá kơnốu, hdrối vâ xo dêi pó, vâi krâ, tơná prế ôh tá ai pâ thế ăm kế tơmeăm klâi. Xua mê, tâng vâi droh rơtăm hiăng vâ dêi pó vâi kô chiâng xo dêi pó, châi ối [ă dêi pó, maluâ tơdroăng rêh ối kro mơdro\ng lơ kơtiê xơpá:

‘’Tiô túa tơlá hdroâng Rơteăng ngin sap nah troh nôkố ôh tá ai thế ăm tơmeăm khoăng hdrối vâ pơkoăng, môi tiah peăng hngêi kơdrâi thế peăng hngêi kơnốu ăm kơpôu, ro, thăm nếo xuân ôh tá eâ thế ăm hmôu, rơmoăng khăn văn djiâ, lơ chêng koăng, hdro kăng … tâi tâng pơrá ôh tá ai thế ăm tơmeăm khoăng klâi. Túa tơlá hdroâng kuăn ngo ngin ga phá tâ tâng vâ ngăn [ă hdroâng kuăn ngo ki ê. Ki kal mê cho péa ngế hiăng khíu pâ dêi pó păng ‘nâng, ai tơdroăng ki vâ dêi pó khât, prế thế tối pơtâng ăm nôu pâ, vâi krâ 2 pâ ‘nâi, tâng nôu pâ hiăng ăm phêp mê kô lăm diâp [ă pơkoăng ăm prế kuăn’’.

Hâi diâp tơxêo, peăng hngêi kơnốu djâ tơmeăm ki pleăng ăm peăng hngêi kơdrâi lơ peăng hngêi kơdrâi ăm peăng hngêi kơnốu. Mâu tơmeăm bu ai 1 to í,1 to vó, mô to chông, mô to hơlong, môi plâ hmôu, [ă péa to mâ xâng ko\ng. Peăng hngêi kơdrâi lơ peăng hngêi kơnốu xo tơmeăm ki mê [ă hnối mơnhên tối tơdroăng hdró ăm dêi kuăn kơdrâi lơ kuăn kơnốu ăm peăng hngêi pá tá.

Sap ing hâi diâp tơxêo mê, prế ngăn dêi pó môi to on veăng ki tá hâi pơkoăng. Nôu pâ, vâi krâ 2 pâ athế krếo dêi pó cho pôa tơxêo, jâ tơxêo, jâ roi, pôa roi…. ‘Na túa ki êng tung pơla diâp, pôa A I Hat tối ăm ‘nâi, mơngế Rơteăng kal má môi cho hiâm mơno, xua mê, tơdroăng ki êng, diâp dêi pó xuân bu vâ mơhno tối tê:

‘’Klêi nôu pâ péa pâ hiăng vâ môi tuăn, ngế ki pro troăng lăm êng hngêi kơnốu: Ngoh hôm vâ nâ ki kố pro kơdrâi? Ngế kơnốu tiâ tối a ngiâ dêi nôu pâ: -Á kuăn vâ xo mế ki kố. Sap ing á hiăng xông rơtăm, á kuăn hiăng tơmiât troh mế ki mê [ă châ mế ki mê vâ á há. Troh a chôu phut kố, má ôh tá chiâng tơklâ dêi pó xếo. Xeăng hiăng ăm má achê dêi pó, á kuăn vâ ngế mế ki mê, mế ki mê xuân vâ á há’’.

Klêi kơ’nâi diâp tơxêo, maluâ vâi krâ péa pâ ngăn dêi pó cho roi, jâ, pôa, la ngế rơtăm [ă ngế droh ki mê tá hâi pơkoăng dêi pó, prế ôh tá chiâng prôk tơkâ luâ tơdroăng ki vâi krâ hiăng pơkâ. Tung pơla sap hâi diâp tá troh hâi pơkoăng, ngăn tiô kơ tơdroăng dêi rêm hngêi rơpo\ng, xuân ai drêng ‘nâ 1 khế troh a to lâi khế, la xuân ôh tá chiâng luâ 1 hơnăm.

Kố cho roh ki pơloăng mơnúa kân má môi ăm prế on veăng Rơteăng tung la ngiâ: Prế athế rak vế dêi châ i krúa, ôh tá pro mâu tơdroăng ‘mêi, lơ pro mâu tơdroăng ki ôh tá tro túa tơlá pơlê. Pôa A Djoa, ối a thôn 3, cheăm Tân Cảnh, tơring Đăk Tô, kong pơlê Kon Tum, tối ăm ‘nâi: Tâng ai môi tung 2 ngế ai mâu tơdroăng xôi hdrối vâ pơkoăng kô tro pơlê pơxâu phak kơtăng:

‘’Rêm tơdroăng sap ing diâp tơxêo tá troh a pơkoăng óng mế pơrá athế rak vế tro tiô luât dêi pơlê. Tiô túa tơlá hdroâng Rơteăng ngin, kơdrâi kơnốu, droh rơtăm tâng lơ ối [ă dêi pó hdrối, ai kuăn hdrối pơkoăng óng mế, pơlê kô troh mơ’no prế lo pá kong pơlê, thế prế pro hơkôp amê vâ rêh ối phá xêh. Lalâi hiăng dóu tâi tâng kế tơmeăm, môi tiah dóu [ă chu, í mê prế nếo chiâng phep mot rêh ối [ă nôu pâ, vâi krâ tung pơlê’’.

Nhuo#m khât tơdroăng ki hiăng khíu pâ, hơ-ui vâ dêi pó mê hdroâng mơngế Rơteăng ngăn mơnê khât tơdroăng ki ru\m môi tuăn dêi pó pơla on veăng. Tâng ngế ki hiăng ai on veăng la tí tăng xah hmâ [ă kơdrâi lơ kơnốu vâi kô tro pơxâu phak kơtăng. Pôa A Luô, krâ pơlê Kon Pâu, [uôn Kon Wang, cheăm Ea Yiêng, tơring Krông Păch (DakLak), tối ăm ‘nâi:

‘’Ngế ki pro xôi athế dốu peăng pá tá sap 2 troh 3 ‘noăng vó ki kơnâ. Mê cho tơdroăng ki á hiăng châ hlo sap ing ton t^n nah a pơlê ngin. Hdrối nah, krâ pơlê ôh tá thế dốu [ă kơpôu, ro [ă chu, mê cho athế dốu [ă vó ki kơnâ, cho vâ hnê tối ngế ki mê, ‘mâi rơnêu hiâm mơno ki xôi, mâ tá vêh pro xôi xếo, athế ai hiâm mơno krúa le\m, ôh tá pro mâu tơdroăng mơ’nhiu mơ’nháu. Tơdroăng ki pơxâu phak [ă tơmeăm ki kơnía mê cho tơxậng vâ rơkâu ăm ivá vâi ki tro pro ‘mêi, xut tah lôi tâi tâng mâu tơdroăng ki ‘mêi, ki xôi hiăng ối tung châ chăn, hiâm mơno vâi’’.

Kơnôm ing tơdroăng ki ai luât kơtăng tiah mê khoh pro vâi droh rơtăm a mâu pơlê cheăm dêi mơngế Rơteăng preăng hlo tơdroăng vâi droh rơtăm lơ mơ’nhiu mơ’nháu dêi pó, rak vế tro luât ki le\m dêi vâi krâ, hnối rak vế tơniăn ivá châ chăn dêi ngế nôu [ă kuăn ‘ne\ng la ngiâ.

‘Na hâi pơkoăng prế óng mế, 2 pâ vâi krâ kô rah xo môi hâi ki tro vâ tơku\m pro a kuât. Tiô jâ Y ‘Yêm, ối a thôn Deak Lơ Leang Hai, cheăm Ea Uy, tơring Krông Păch, kong pơlê Dak Lak tối, leh pơkoăng cho roh ki hiơniâp ro dêi tâi tâng hdroâng hdrê [ă tâi pơlê dêi mơngế Rơteăng:

‘’Tiô túa tơlá hdroâng kuăn ngo ngin akố, ôu kâ pơkoăng hmâ tơku\m po a kuât, tâi tâng mâu kế kâ, drôu têa dêi péa pâ pơrá têk ‘măn a kuât. Mâu nho\ng o hmâ têk djâ vâ veăng sôk ro a hâi ôu kâ pơkoăng, vâi djâ dêi môi xiâm drôu, môi to í chiân ăm vâi krâ dêi péa pâ. Nôu pâ péa pâ djâ mâu tơmeăm mê djâ troh a kuât vâ rơtế ôu kâ, sôk suâ [ă pơlê pơla. Vâi ôu kâ, hơniâp ro, hơdruê, rơngêi, ting ting, to\n chêng tơgôu koăng, rơkâu prế on veăng nếo rêh ối dêi pó plâ rơxông’’.

Tơdroăng ki tơviah dêi hdroâng Rơteăng, ahdrối vâ pơkoăng, hngêi peăng pá kơdrâi, pá kơnốu trâm mâ, tơpui tơno dêi pó ‘na tơdroăng rêh ối dêi rêm rơpo\ng hngêi, môi tiah ‘na hơnăm, ivá dêi nôu pâ, tơdroăng rêh kâ ối.

Peăng pá lâi ki pá puât tâ, klêi kơ’nâi pơkoăng, on veăng ki nếo kô châi ối hngêi peăng pá mê sap 2 troh 3 hơnăm, ki xiâm cho vâ kum pêi chiâk deăng ăm nôu pâ tơkâ luâ mâu tơdroăng ki pá puât, choâ ‘lâng mơnhông tơdroăng rêh kâ ối. Klêi mê, on veăng kô lo châi ối peăng hngêi pá tá nếo. Hmôu pơ tiah mê, la lâi prế on veăng hiăng dah ai xêh tơmeăm mê ah, prế nếo lo ối phá xêh.

Dế nôkố, a mâu thôn pơlê dêi hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên, tơdroăng ki êng, diâp, pơkoăng óng mế xuân cho troăng hơlâ prôk ki le\m tro, mơnhông ki kơnía git dêi kuăn mơngế, veăng mơjiâng môi rơpo\ng hngêi krá tơniăn tung tơuru\m cheăng krá kâk pơla mâu hdroâng hdrê [ă pơlê pơla.

Nhat Lisa chêh, tơplôu [ă tơbleăng