Tơ̆ Hnam pơgang hơmet jĭ Vơnh Đắk Lắk, lăp lơ̆m khei 4/2025, Hnam pơgang iŏk khăm hơlen ăn hlŏh 1600 ‘nu bơngai jĭ, lơ̆m noh đei vă jê̆ 450 ‘nu bơngai jĭ vơnh, iŏk đei 28% păng vă jê̆ 70 ‘nu bơngai jĭ hơlơ̆k roi dêh hlŏh dơ̆ng athei năm hơmet tơ̆ hnam pơgang hloi. Kiơ̆ ƀak si tơ̆ Hnam pơgang, bơngai jĭ vơnh hơlơ̆k dơ̆ng roi lơ, tơdrong tơm ‘nŏh yoa ưh đei pơm kiơ̆ trong hơmet jĭ.

Bơngai jĭ V.T.H.T (26 sơnăm, tơ̆ apŭng Ea Kar, dêh char Đắk Lắk) jĭ 1 lơ̆m dôm bơngai thoi noh. Đunh kơ âu 6 sơnăm, ƀât oei sinh viên đăi hŏk sơ năm mă 2 tơ̆ 1 hnam trưng luơ̆t, mŏ H.T pơtơm kơtơ̆ng nơ̆r pơma vơvơch lơ̆m đon, mă tơpă tơ̆ yăn âu ‘nŏh ưh kơ đei. ‘Nâu jĭ 1 tơdrong đa đei hăm bơngai vă jĭ vơnh. Ƀôh kơdih kâu roi hlĭch, mŏ H.T lăp pôm nhâm, sơngon păng ngôi hơdrô̆ đĕch. Ƀôh jơhngâm đon mŏ tơplih roi pha kơna unh hnam chơ năm tơ̆ Hnam pơgang Vơnh dêh char Đắk Lắk khăm. Tơ̆ âu, đơ̆ng rŏng kơ hơmet sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, bơngai jĭ đei ăn brŏk hơmet tơ̆ hnam mă lei yoa ưh đei pơm kiơ̆ nơ̆r tơtă đơ̆ng ƀak si kơna jĭ đei hơlơ̆k dơ̆ng. Truh dang ei, mŏ H.T athei năm hơmet tơ̆ hnam pơgang truh 3 ‘măng yoa tơdrong jĭ ‘nâu.

Bơngai jĭ V.T.H.T tơroi: “Yoa vih tơ̆ hnam ưh chu huch pơgang kơna athei năm dơ̆ng tơ̆ hnam pơgang. ‘Nâu jĭ ‘măng mă 3 năm hơmet tơ̆ hnam pơgang, dang ei jĭ đĭ da ƀiơ̆ bơih. Kiơ̆ đơ̆ng dôm ‘măng năm hơmet tơ̆ hnam pơgang, inh băt tơdăh ưh ‘mĕh jĭ đei hơlơ̆k dơ̆ng ‘nŏh athei adrin hưch pơgang hơnơ̆ng păng arih xa, bơ̆jang lăp ai. Đơ̆ng rŏng kơ vih tơ̆ hnam, kơdih kâu inh hơngăh vă pơm kiơ̆ nơ̆r ƀak si tơtă huch pơgang hơnơ̆ng, arih xa hiôk chơt, vei lăng kơdih kâu mă ‘you rơgŏh.”

Mĭnh ‘nu bơngai ‘nŏh jĭ N.M.K (tơ̆ plt Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk). Lơ̆m dang 2 sơnăm iŏk đơ̆ng đei jĭ, mŏ M.K athei năm hơmet tơ̆ hnam pơgang truh 6 ‘măng yoa jĭ vơnh iung hơlơ̆k dơ̆ng. Mĭnh ‘măng hơmet, ƀôh lơ tơdrong jĭ nhen roi dêh hlŏh dơ̆ng, bơngai  jĭ nŏng kơ nhâm, ôr ar, tơkĕch, hơdrăi, ƀât lăp vi vơnh ưh băt yă kiơ. Đơ̆ng rŏng đei hơmet sơđơ̆ng, bơngai jĭ đei nơ̆r tơroi tôch tơpăt:

“Unh hnam lai yơ kŭm tơchĕng inh jĭ bơngai jĭ, kơna hơnơ̆ng khan inh jĭ, mă tơpă ưh đei loh ră, yoa đơ̆ng hil băl lơ̆m hnam đĕch. Hơpơi ‘mĕh rim bơngai hlôh vao. ‘Măng mă âu jĭ ‘măng mă 4 inh năm hơmet tơ̆ hnam pơgang. Rim ‘măng brŏk đơ̆ng hơmet tơ̆ hnam pơgang unh hnam pơgŏ dơ̆ng, hil băl dơ̆ng kơna tơdrong jĭ unh roi đunh roi dêh, inh hơpơi ‘mĕh mưh brŏk đơ̆ng hnam pơgang ‘nŏh unh hnam, mŏ oh băt inh klăih jĭ bơih, năng inh nhen bơngai hmă, ưh đei pơm kơhret kiơ hăm inh, lê̆ pă khan inh jĭ kiơ, lê̆ pă năng inh nhen bơngai jĭ vă inh gơ̆h mât oei xa hơdai hăm tơdrong arih xa hmă.”

Kiơ̆ ƀak si Nguyễn Thị Bé, Kơdră khoa Hơmet ăn drŏ kăn Hnam pơgang jĭ vơnh dêh char Đắk Lắk, ăn tơbăt, tơdrong jĭ vơnh tơ̆ rim bơngai pha ra băl mơ̆ng đơ̆ng khei ‘năr đei jĭ mă lei tơdrong răm ‘nŏh vă lei lăi băl đĕch, tơtă ƀơm kơnê̆ truh jơhngâm pran ngăl. Tơdrong jĭ đa đei đơ̆ng 20-30 sơnăm păng đei hơnơ̆ng truh đĭ jơhnơr arih hăm đĭ đăng bơngai lơ̆m tơpôl. Vă tơdrong hơmet jĭ vơnh gơ̆h ‘lơ̆ng, tôch kăl đei unh hnam vei lăng năng tông, pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng trong hơmet jĭ. Mă lei, tơpă tơ̆ yăn âu, lơ bơngai jĭ đei unh hnam hŭt hơchăng, ưh đei pơngơ̆t truh, huch pơgang ưh đei hơnơ̆ng kơna jĭ ƀônh đei hơlơ̆k dơ̆ng.

Ƀak si Nguyễn Thị Bé tơroi: “Tơdrong bơngai jĭ vơnh hơnơ̆ng đei hơlơ̆k dơ̆ng jing pơm ăn bơngai jĭ ưh hiôk lơ̆m hơkâu, ưh ‘mĕh pơma nuh, hli pơngơ̆t, pơm trăp trĭn ăn tơpôl. Hơdai hăm ‘nŏh, bơngai jĭ oei đei đon tơchĕng kư̆ kă, vi vơnh, ƀât lăp ngơ̆r hơkâu jăn kơdih kâu păng unh hnam. Tơdrong hơmet hơlơ̆k dơ̆ng kŭm tôch mơmat tat, khei ‘năr hơmet đunh, jĭ lơn pơgang roi dêh. Rim ‘măng hơmet ăn bơngai jĭ vơnh hơlơ̆k dơ̆ng đe ƀak si athei hơmet ming pơgang mă lăp kơna roi mơmat.”

Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆, hrei ‘nâu tơ̆ teh đak bơ̆n đei dang 1% kơsô̆ kon pơlei đei jĭ vơnh, dang 900.000 ‘nu bơngai. Tơdrong jĭ ‘nâu tôch ƀônh đei hơlơ̆k dơ̆ng, đơ̆ng 50 truh hlŏh 90%. Yoa thoi noh, bơngai jĭ vơnh athei pơm kiơ̆ trong hơmet mă ‘lơ̆ng vă huei đei tơdrong răm mưh jĭ vơnh iung hơlơ̆k dơ̆ng. Bơngai lơ̆m hnam athei băt dôm tơdrong kăl vă gơ̆h băt jĭ hrôih chơ khăm, hơmet tơ̆ lăm chuyên khoa vă gơ̆h hơmet tơtom ‘lơ̆ng. Yoa băt hrôih păng hơmet tơtom ‘nŏh đei lơ tơdrong đei yoa ăn bơngai jĭ, gơ̆h hơmet tŏ sĕt năr ƀiơ̆, bơngai jĭ ƀônh klăih kŭm nhen găn ƀiơ̆ dôm tơdrong krê hăm jơhngâm pran. Tơplơ̆ kơ ‘nŏh, dôm bơngai ưh đei hơmet hrôih, lê̆ jĭ đunh, ưh lăp ƀơm kơnê̆ truh jơhngâm pran bơngai jĭ đĕch mă oei pơm tơlĕch tơdrong pơmat tat trăp trĭn ăn unh hnam păng tơpôl dơ̆ng.

Jĭ vơnh ăl đei jĭ hơlơ̆k hơle lơ ‘măng ưh khan lăp ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh jơhngơ̆m pran bơngai jĭ mă oei đei hơmơt kơ pơm ăn lơ tơdrong ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng ăn ŭnh hnam păng tơpôl. Kơ lih thoi noh, tơdrong lăng băt hrôih dôm tơdrong đei ƀôh jĭ vơnh hơlơ̆k hơle vă hơmet tơtom ‘noh tôch kơ gĭt kăl. Tơ̆ hơla âu ‘noh jơ pơma dơnuh đơ̆ng grŭp bơngai chih kơtơ̆ng ang hăm ƀak si Nguyễn Thị Bé - Kơdră vei lăng khoa Hơmet drŏ kăn jĭ, Hnam pơgang hơmet jĭ vơnh dêh char Đắk Lắk găh tơdrong ‘nâu!

-Apĭnh ƀak si roi tơbăt yua đơ̆ng kiơ pơm ăn jĭ vơnh ăl ?

Ƀak si Nguyễn Thị Bé: Đei 1,2 tơdrong tơm pơm ăn jĭ vơnh ăl. Mă mônh ‘noh sư đei ƀơm đơ̆ng đei hơdrĕch jĭ vơnh. Tơchĕng hơlen lăng ƀôh dôm bơngai rơneh kơmar 1 pôm kơtăp kơsô̆ jĭ ƀơm ăl dang 50% ; dôm bơngai đei ƀă dăh mă mĕ đei jĭ vơnh ăl ‘noh kơsô̆ kon rơneh dei jĭ đei dang 13%. Tơdrong ‘noh ăn ƀôh kơsô̆ đei jĭ đơ̆ng hơdrĕch tôch kơ lơ. Mă 2 ‘noh jĭ dôm kơchơ̆t tŏk tơ̆ kơ̆l ‘ngok nhen Serotonin, Dopamine, GABA…. mă 3 ‘noh jĭ dôm tơdrong ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ ‘ngok. Tuch luch ‘noh jĭ dôm tơdrong tơchĕng dêh hnang, dôm tơdrong ưh kơ đei yua lơ̆m tơdrong hơrih sa kŭm hơnhăk truh jĭ vơnh ăl.

- Apĭnh ƀak si roi tơbăt bơngai jĭ vơnh ăl đa đei ƀôh thoi yơ ?

Ƀak si Nguyễn Thị Bé: Jĭ vơnh ăl đei ƀôh tơdrong jĭ lơ. Jĭ tơplih mơ̆ng kiơ̆ kơ bơngai jĭ, mơ̆ng kiơ̆ khei ‘năr păng hmă hmă đei 2 grŭp đei ƀôh jĭ tơm. Mă mônh ‘noh grŭp đei ƀôh jĭ kơ năl, bơngai jĭ đei ƀôh ngêh kơ đei, tơchĕng lơ, pơma hơvơ̆l ưh kơ trŏ... Lơ̆m jĭ vơnh đe krao ‘nâu jĭ dôm tơdrong jĭ đei ƀôh ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ kơ̆l ‘ngok. Grŭp mă 2 ‘noh jĭ grŭp dôm tơdrong đei ƀôh jĭ ưh kơ năl. Bơngai jĭ tơ ƀôh tơdrong ưh kơ hiôk, tơchĕng ưh kơ ‘lơ̆ng, ưh kơ hơiă, ưh kơ lăp đon, ưh kơ kĕ vei lăng kơdih.

- Dôm tơdrong krê hơmơt hơ yơ pơm hơtŏk kơsô̆ jĭ vơnh ăl hơlơ̆k hơlê, hă ƀak si ?

Ƀak si Nguyễn Thị Bé: 70-80% bơngai jĭ hơlơ̆k hơle jĭ vơnh ăl ‘noh yua đơ̆ng bơngai jĭ ưh kơ huch pơgang. Hơdai hăm ‘noh yua đơ̆ng bơngai jĭ yua bơ̆n kơchơ̆t pơm ranh, ƀier, hơlăk, hơ̆t, ma túy, dôm đak huch đei gas. Tơdrong tơm pơm ăn dơ̆ng ‘noh jĭ yua đơ̆ng lăng ƀôh đơ̆ng rim bơngai găh jĭ vơnh, nŏng tơchĕng akhan jĭ vơnh ‘noh khĕnh, teh bơngai, pơlôch bơngai, teh ngơ̆r tơmam... 1,2 ‘nu oei ưh kơ bơngơ̆t truh tơdrong hơmet bơngai jĭ. Tơdrong tơm tuch luch ‘noh tơdrong lăng ƀôh đơ̆ng tơpôl hăm dôm bơngai jĭ vơnh kŭm pha hloi.

- Apĭnh ƀak si roi tơbăt dôm tơdrong đei ƀôh hrôih vă lăng băt mưh bơngai jĭ đei jĭ vơnh ăl hơlơ̆k hơle thoi yơ ?

Ƀak si Nguyễn Thị Bé: Mưh đei jĭ hơlơ̆k hơle, bơngai jĭ gô tơplih dôm tơdrong joăt oei sa, sŏng sa, tep pơdơh. Mă 2 ‘noh bơngai đei tơchĕng pha, hlĭch, tơchĕng ngêh kư̆ kă, akhan kơdih gơh pơm tơdrong tih hloh nhen pơm tơplih bơ̆n tŏ ‘mi kial....Bơngai jĭ ưh kơ jăng, lap rơmơ̆n, ưh kơ lăng truh vei rơgoh kơdih kâu, ưh kơ ‘meh ngôi hơdai, ngôi hơdrô̆, ưh kơ ‘meh pơm kiơ...Yua thoi noh, đơ̆ng rŏng bơngai jĭ hơmet đang brŏk tơ̆ hnam mă đei ƀôh dôm tơdrong đei ƀôh nhen tơ̆ kơpal ‘noh bơngai lơ̆m ŭnh hnam kăl kơ ba bơngai jĭ năm tơ̆ hnam pơgang khăm hrôih vă đei ƀak si tơplih ming pơgang tơtom, tơdăh bơngai jĭ ăl ‘noh ƀĭch tơ̆ hnam pơgang dơ̆ng vă hơmet hrĕnh, bơngai jĭ đei brŏk tơ̆ hnam pơgang hrôih păng ngôi hơdai hăm tơpôl.

-Lei ah bơnê kơ ih ƀak si hơ!