Pơnhŭl tơmam sa tơ̆ hơioh đa đei ƀôh mưh hơioh sa ƀơm pơrang păng sa lơ tơmam sa hlĭch đơ̆ng gŏ pai sa tơpôl, dôm hơnih tĕch tơmam et sa dăh mă lơ̆m ŭnh hnam. Tơdrong tơm pơm ăn ‘noh jĭ yua đơ̆ng pơrang Salmonella (pơrang pơm ăn jĭ thương hàn) pơm ăn dôm ƀơ ƀlut hăk, jĭ kơ̆l, hơving măt, yuh păng jĭ klak chroh. Pơnhŭl tụ cầu Staphylococcus đei lơ̆m đak toh, ‘nhĕm iĕr, bip pai tam mă sĭn pơm ăn hơving măt, ƀơ ƀlut hăk, jĭ kơ̆l, hơ ‘nơ̆k hrĕnh, jĭ klak chroh. Pơrang Clostridium botulinum lơ̆m ‘nhĕm ka ôm, ƀâu, pơm ưh kơ ‘lơ̆ng ăn ‘ngok tơm păng tơ ngăl, pơm ăn lôch tơ̆ hơioh. Pơrang vi nấm Aflatoxin đei tơ̆ dôm kơloăi găr nhen ƀum ngô, tơh, hướng dương, điều, hơƀo; dôm kơloăi ƀôt đơ̆ng dôm găr âu mưh đei phơ̆k. Dôm kơ loăi virus jĭ klơm A (HAV) păng Norwalk lơ̆m dôm kơ loăi sa nhen ‘nhot hơ drih, tơmam sa pơm tơ ngiĕt; dôm kơ loăi hơkâu ưh kơ đei kơting nhen bơ̆n hơbâu, ƀrăng... arih tơ̆ đak ‘mê̆. Hơmơng prai lơ̆m dôm tơmam sa pơm đơ̆ng gỏi ka hơdrih, ka ƀuh, hơbâu tam mă hơtŭk sĭn. Dôm kim loại trăp nhen asen, chì, thủy ngân, selenium đei lơ̆m tơmam sa. Rơkăh đơ̆ng pơgang vei lăng ‘long pơtăm. Dôm tơmam tăh, kơchơ̆t vei lăng tơmam sa ưh kơ gơh ăn yua, dăh mă yua lơ dêh hnang, đĭ khei gơh yua.

Ƀak si chuyên khoa II Nguyễn Vãn Mỹ - Phŏ Kơdră khoa Nhi tổng hợp, Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên tơbăt: Bơ̆n ‘nĕ kơ tơchĕng akhan bơ̆n sa hơlen, sa sĭn nhă tŏ ‘noh hoei kơ ƀơm pơrang ‘noh ưh kơ trŏ ôh. Ƀơ̆t lăp đơ̆ng tơdrong iĕ ioch đơ̆ng kơchŏk, tơ ‘mŏng, pơnhan dăh mă tơmam sa bơ̆n lê̆ hloh 1 jơ ưh kơ ê đei hư kơna pơrang chek lar, ‘noh jĭ tơdrong tơm pơm ăn pơnhŭl mă đe mĕ ƀă đa pơm pơ hơi.

Pơnhŭl tơmam sa tôch ƀônh kơbăt yua kơ pơnhŭl tơmam sa đei ƀôh đơ̆ng rŏng kơ sa dăh mă nhă huch hmă ‘noh 1,2 jơ dăh mă 2,3 năr đơ̆ng rŏng 'noh. Đei ƀôh ‘noh yuh, jĭ klak, đei ‘meh hăk, ƀơ̆t lăp hăk lĕch pham, jĭ klak chroh lơ ‘măng. Hơioh gô tơƀơ̆p tơdrong kơtang hloh găh trong dui jơhngơ̆m, hiong đak păng kơ chơ̆t điện giải, jĭ plei nuih tôch kơ ƀônh hơnhăk truh blơ̆ pơrang tơdăh tơdrong tơm pơm ăn ‘noh yua đơ̆ng yŏng jĭ pơm ăn, ƀơ̆t lăp gô pơm ăn ưh kơ hơdơ̆r, ưh kơ prăih.

Nhen mon T.Đ.M, 8 sơnăm oei tơ̆ phường Tân Lợi, pơlei tơm Buôn Ma Thuột đei hăk pơdui đunh păng chă pơyơ̆ng đak 9 ‘măng 1 năr. Mĕ sư năm tơ̆ hơnih tĕch pơgang jê̆ hnam răt pơ gang ăn kơ mon huch mă lei ưh kơ dă ƀiơ̆. Đơ̆ng rŏng ‘noh, ŭnh hnam ba mon năm kâp kư̆u tơ̆ khoa Nhi tổng hợp, Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên. Tơ̆ âu mon đei đe ƀak si hơlen lăng pơnhŭl tơmam sa yua đơ̆ng pơrang đei lơ̆m tơmam sa hơnhăk truh jĭ klak. Mŏ Nguyễn Thị Phương A tơroi: Mon hăk kiơ mă hăk tôch kơ dêh hloi, huch, nhă ‘noh hăk, mă đơ̆ng lăp tŏ sĕt đak toh dăh mă đak đơ̆ng rŏng ‘noh chă pơ yơ̆ng đak ngăl đĕch. Hơkâu sư mơ ngơt, lap, nhơ̆m hơnơ̆ng, ŭnh hnam kŭm tơtăm.

Hăm dôm bơngai pơnhŭl tơmam sa lăp ai, bơngai jĭ gô klăih kơ dih mă ưh kơ kăl hơmet. Mă lei, tơdăh ưh kơ klăih kơ dih lăng kiơ̆ lơ̆m tơdrong tơm pơm ăn păng tơdrong pơ nhŭl tơmam sa mă đei dôm hơyak hơmet nhen pơm ăn hăk. Tơdăh bơngai jĭ ưh kơ đei ƀôh hăk ‘noh kăl kơ pơm ăn hăk, yua kơ mưh pơnhŭl tơmam sa đei ƀôh lơ̆m 6 jơ ‘noh tơmam oei đei lơ̆m hlŭng bơngai jĭ. Tơdăh bơngai jĭ oei prăih, kăl kơ pơm ăn bơngai jĭ hăk roi lơ roi ‘lơ̆ng vă tơlĕch tơmam sa pơ nhŭl lĕch tơ̆ ‘ngoăih. Hăm hơioh mưh hơmet hăm trong pơm ăn hăk kăl kơ lăng truh ƀot hơlŏng ăn hơioh pơ ‘lơ̆ng, veh ver kơ pơm ăn rơka hơlŏng hơioh; lê̆ hơ ioh ƀĭch kơ̆l kơđeh, chĕng kơ̆l tơ̆ 1 păh đang kơ ‘noh ƀot hơlŏng vă hơ ioh hăk tơmam sa lĕch tơ̆ ‘ngoăih. Ưh kơ lê̆ hơ ioh ƀĭch đang, gô tŏk tơ̆ muh, jur tơ̆ tơsoh păng ƀônh kơ nhăk truh lôch.

Pơnhŭl tơmam sa đei ƀôh hăm lơ tơdrong pha ra băl, pơmơ̆ng lơ̆m tơmam sa păng pơmơ̆ng lơ̆m jơhngơ̆m pran đơ̆ng hơioh. Mưh hơ ioh jĭ klak păh lăp ‘noh oei tơ̆ hnam chă hơlen lăng kơ dih, vei lăng păng răp hơlen ĭch hơioh. Mưh hơioh jĭ klak păng pơpông, ưh kơ gơh chă pơ yơ̆ng ‘noh kŭm ba hơioh truh tơ̆ hnam pơgang hloi vă khăm păng hơmet tơdrong jĭ gô đei ƀôh.Ưh kơ gơh yua kơdih pơgang kháng sinh mưh hơioh jĭ klak chroh.

Sŏng sa ưh kơ ƀlep jơ, ưh rơgoh ‘lơ̆ng pơm ăn hơ iŏh ƀônh chă jĭ klak kơ yuơ pơnhul tơmam sa. Vă băt hơdăh hloh dơ̆ng găh tơdrong pơnhul tơmam drăm sa tơ̆ đe hơ ioh păng trong tang găn hơlau, tơ̆ hơla au, dôm tơdrong đei tơbăt hơdăh kiơ̆ ‘măng pơma dơnuh hăm ƀak si chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ - Kơ iĕng kơdră chĕp pơgơ̆r khoa Nhi tổng hợp, Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên pơm hơdăh hloh dơ̆ng găh tơdrong ‘nau.

- Tơdrong tơm pơm ăn pơnhul tơmam drăm sa tơ̆ đe hơ ioh ‘noh yă kiơ hŏ ƀak si?

Ƀak si Nguyễn Văn Mỹ: Ŭnh hnam ayơ jei mong răk lơ ‘nhĕm ‘nhot nhen, ‘nhĕm, ka, plei ‘long, ƀĕng keo ... ‘nŏh tơdrong răk mong gô ưh kơ rơgoh 'lơ̆ng, mă ƀar rim Kŏng ty mơdro sa jei tĕch mơdro lơ tơmam drăm ‘nŏh tơdrong vei răk jei ưh kơ kĕ veh ver tơdrong hơmơt đei pơnhul dăh mă bơ̆n bơ̆h ƀơm chă sa đei tơdrong pơnhul, đei kơchơ̆t pơgang sơdrông au to. Mă 3 ‘nŏh hơ iŏh đei mĕ ƀă chu kiơ̆ păng chă sa lơ tơmam drăm sa lơ̆m mĭnh ‘măng hơnơ̆ng lơ̆m dôm năr hloi ‘nau jei jing tơdrong tơm pơm ăn pơnhul tơmam drăm sa tơ̆ đe hơ iŏh tơdăh mĕ ƀă ưh kơchăng lăng ba kơjăp truh kon hơ ‘lơ̆p kơdih.

- Mưh đei jĭ pơnhul tơmam sa đei ƀôh dôm tơdrong jĭ lơ liơ hŏ ƀak si?

Ƀak si  Nguyễn Văn Mỹ:  Mưh pơnhul tơmam sa đe hơ iŏh jĭ klak, ‘mĕh hăk, hăk. Jĭ klak păng ‘mĕh hăk ‘nŏh jing tơdrong vei lăng năng tông kơdih kơ hơkau hơkar vă chă hăk pơđĭ dôm kơchơ̆t ‘mê̆, kơchơ̆t pơnhŭl lĕch đơ̆ng hơkau hơkar bơ̆n. Mă lei, tơdăh jĭ păh ai lei hoei đei tơdrong kiơ mă lei tơdăh hăk lơ lei gô pơm ăn đei tơdrong jĭ hloi. Mĭnh tơdrong dơ̆ng ‘nŏh hơ ioh pơgrŭn ‘nŏh jing đei pơnhul kơtang dăh mă pơgang pơm pơrăm truh hoan pham tơm. Tơdrong mă 4 ‘nŏh jĭ klak chroh, ‘nŏh jing tơdrong ngăl tơƀơ̆p lơ̆m pơnhul tơmam drăm sa. Hăm lơ tơdrong pơkăp jĭ păh ai jĭ kơtang phara dih băl, đei ‘măng chă pơyơ̆ng chroh kơtang pơm ăn hiong lơ đak lơ̆m akau jăn dăh mă hoei pơm ăn tơhiong đak. Tơdăh bơngai jĭ tơhiong lơ đak lơ̆m hơkau jăn ‘nŏh pơ ăn truh kro sơkŭng, rơpiĕt kok, rơhal kơ đak, tơdăh kơtang hloh dơ̆ng pơm ăn dui jơhngơ̆m mơhat. Păng truh đơ̆ng rŏng ‘noh hơ ioh glĕh lap, ư̆h kơ ‘mĕh sŏng sa. Mă lei, găh lơ tơdrong pơnhul sa tơmam drăm ‘nŏh jĭ păh ai, mĭnh ƀar ‘nu jĭ pơm ăn truh jĭ ăl nhen, tơhiong lơ đak lơ̆m akau jăn, sơkŭng kro, măt tơklŏng, jơ̆ng ti sơngiĕo, jĭ kơ̆l, ving măt, hơ-ơ̆m hơ-ăm lơ̆m akau jăn tơdăh bơ̆n ưh kơbăt lei pơm kơnê̆ kơtang truh jơhngơ̆m jăn ăn hơ ioh hloi.

- Hơ iŏh jĭ klak chroh ‘noh truh dang yơ hơ iŏh mă sŏng sa lŭ nhen hmă?

Ƀok si Nguyễn Văn Mỹ: Gô mơ̆ng kiơ̆ jĭ dêh dăh mă păh ai, păng ưh kơ đei đe hơ ioh yơ jei lei lăi pôh. Rim bơngai mĕ ƀă dăh kơchăng lơ̆m jơ ‘năr blŭng hơ ioh pơnhul tơmam sa hmă hmă ‘nŏh hăk lơ, ư̆h kơ ‘mĕh sŏng sa kơna chă ‘me hơ ioh sa dar deh păng sa tŏ sĕt. Tơdăh tơhiong đak lơ̆m hơkau jăn ‘nŏh jing pơnhul kơtang lei ăn đe hơ iŏh pơdơ̆h pơdei, ‘nĕ chă ăn đe hơ iŏh sŏng sa lơ. Hơ iŏh jĭ pơnhŭl păh ai ‘nŏh ăn hơ iŏh pơdơ̆h pơdei, ăn kơ đe hăp sŏng sa lơ. Hơ iŏh pơnhul păh ai ‘noh đơ̆ng rŏng mĭnh ƀar năr gơ̆h ăn kơ đe hăp sŏng sa nhen năr hmă hoei bơih, ăn sŏng sa hrôih roi ‘lơ̆ng. Păng tơmam drăm sa đơ̆ng rŏng jĭ klak chrŏh ‘nŏh tôch gĭt kăl, dăh chă ăn sŏng sa tŏ sĕt, lơ ‘măng, chă nhă đak lơ păng chă sa dôm tơmam drăm bek ‘lơ̆ng.

- Vă tang găn hơlau pơnhul tơmam sa tơ̆ hơ ioh rim mĕ ƀă păng bơngai tơ oei hơ ioh kăl băt dôm tơdrong yă kiơ hŏ ƀak si?

Ƀak si Nguyễn Văn Mỹ:  Tơdrong tang găn hơlau pơnhul tơmam sa tơ̆ hơ iŏh đei 2 tơdrong, mă blŭng ‘nŏh tơmam sa, mă ƀar ‘noh pơm lơ liơ vă jơhngơ̆m jăn đe hơ iŏh pran jăng. Kơ yuơ lơ loh tơmam sa kăl oei hơdrih, băt hơdăh hơnih pơm tơlĕch. Dăh chă răt tơ̆ rim kong ty, hơnih tĕch mơdro ‘lơ̆ng đei hơlen hơdăh rơgoh ‘lơ̆ng tơmam sa, mă kăl ‘nŏh ‘nhĕm, ka, kơtăp iĕr bip, plei ‘long, ‘nhot, ƀum ... păng rim tơmam drăm au bơ̆n tah mong kơdih kơdih, ưh kơ gơ̆h tăh mong atŭm mĭnh hơnih lơ̆m hơtuh sơ ‘ngieo. Chă ôp kơdŭng tăh mong tơmam drăm hơdrol vă tăh lơ̆m hơtuh sơ ‘ngieo vă hoei đei pơrang jĭ. Păng đơ̆ng rŏng ‘nŏh chă pai sa, hơdrol vă pai lei ôp mă rơgoh bơ̆n ‘nhĕm, ka, ‘nhot au to, gŏ, ‘long chơchoh, săng au to ... ‘moi kiơ̆ trong rơ̆ blôk pai sĭn. Đơ̆p mă hlom tơmam sa vă veh ver bơ̆n roi, ‘môch iam. Păng dôm tơmam drăm pai sa ăn hơ iŏh ‘nŏh pai păh ai ăn sŏng sa đĭ lơ̆m năr, ư̆h kơ gơ̆h lê̆ truh ‘năr đơ̆ng rŏng, veh ver chă hơdŏ dơ̆ng. Păng tơdrong kăl hloh’nŏh vă kon hơ ‘lơ̆p pran jăng grăng akau lei kăl vei lăng năng tông mă ‘lơ̆ng đơ̆ng hơnăp hloi. Bơngai mĕ hơnăp kăl chă khăm hơnơ̆ng vă ming hơmet tơtom tơdăh đei tơdrong jĭ jăn au to, mă kăl jĭ gơ̆, chă sŏng sa đei lơ kơchơ̆t săt lơ̆m dôm khei hơtuch hơnăp vă hơnhơl đei kon hơ ‘lơ̆p pran jăng grăng akau, tih vơ̆ djơ̆ ‘lơ̆ng. Kăl ăn nge mŏm mĕ lơ̆m 6 khei blŭng. ‘nau jing tơdrong kăl hloh kơ yuơ đak tŏh bơngai mĕ ‘nŏh jing tơmam hiĕm ăn kơ nge ‘lơ̆ng hlŏh ưh kơ đei tơmam sa yă kiơ ‘lơ̆ng ƀơm. Kiơ̆ đơ̆ng rŏng ‘nŏh ƀet bơ̆ng ăn hơ ioh, ăn hơ iŏh pơdơ̆h pơdei, pơchơt pơhiơ̆ mă trŏ lăp.

- Lei ah, bơnê kơ ƀak si hơ!