Kiơ̆ kơ dôm bơngai joăt jang pơgang, tŏ ‘mi kial pơyan yă rak - puih mak, hơyuh tŏ cham char hơnơ̆ng tơplih, mă loi ‘noh tơdrong pơhloh hơyuh đơ̆ng ‘năr păng gơmăng tih kơna pơm ăn kon bơngai, mă loi ‘noh jĭ dôm bơngai jơhngơ̆m jăn ưh kơ pran ( bơngai kră, hơioh, drŏ kăn oei hơnăp...) ưh kơ  pơm lăp tơtom gô ƀônh kơ đei jĭ. Tơdrong nai dơ̆ng, cham char lơ̆m khei ‘năr âu tôch kơ hiôk ăn yŏng jĭ chek lar păng tơpoh lanh, roi pơm hơtŏk hơmơt kơ ƀơm jĭ, mă loi ‘noh hăm dôm tơdrong jĭ nhen hơnơ̆k, jĭ trong dui jơhngơ̆m.

Mŏ Nguyễn Thị Thu H. oei tơ̆ apŭng Krông Năng, dêh char Dak Lak tŏk bŏk vei lăng kon ‘noh mon Đào Nguyễn Bảo A. (6 khei) đei jĭ tơsoh tơ̆ khoa hơmet hơ ioh jĭ, Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên. Mŏ H. tơbăt vă jê̆ 2 khei, ƀơ̆t ‘năr pơ tơm tơplih, ‘năr jing tơ ngiĕt ‘noh kon sư hơnơ̆ng athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang. Mŏ Nguyễn Thị Thu H. tơroi:

Brei mơ sơ̆ ĭnh đei ƀĭch hơmet ăn kơ mon tơ̆ hnam pơgang nai mă lei hơmet 1 giĕng ƀôh mon lăp dă ƀiơ̆ đĕch, ƀrŏk tơ̆ hnam đei 3 năr mon yuh pă kiơ, dơ̆ng, hăk, đei hloi chă pơyơ̆ng, yuh dêh, lap kơna ŭnh hnam ăn mon ƀĭch tơ̆ hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên kâp kư̆u. Ĭnh ƀôh hăm tơdrong jĭ ‘nâu, tơdăh lê̆ tơ̆ hnam hơioh yuh, dui jơhngơ̆m hrĕnh mă bơ̆n ưh kơ băt trong hơmet ‘noh gô tôch kơ krê hơmơt. Jĭ ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng jơhngơ̆m pran đơ̆ng nge, pơm ăn kơ sư ưh kơ jăng, đĭ jur hloh 1 kĭ iŏk đơ̆ng ƀơm jĭ.

Mĭnh ‘nu hơioh nai đei jĭ tơ soh ‘noh mon Lê Bảo C. (4 sơnăm) oei tơ̆ apŭng Buôn Đôn, dêh char Dak Lak. Mŏ Nguyễn Thảo V., mĕ hơioh jĭ tơbăt sơnăm hơyơ kŭm thoi noh, mưh truh pơyan yă rak ‘noh mon jĭ tơsoh, đei ‘măng athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang dôm ‘măng kŭm lăp yua kơ tơdrong ‘nâu mơ̆n. Tơdrong ‘nâu pơm ăn kơ sư mơn ƀôh ưh kơ hiôk yua kơ jĭ tơ soh ‘noh tơdrong jĭ ƀônh kơ jĭ hơ lơ̆k hơle lơ ‘măng păng tôch kơ krê hơmơt. Mŏ V. tơroi:

Yua đei jĭ tơ soh lơ, hơmet hăm kháng sinh lơ kơna mon ưh kơ grăng hloi. Mon ƀônh kơ đei ƀơm tơngiĕt păng jĭ trong klak... Yua kơ sư hlôi đei jĭ ‘nâu lơ ‘măng kơna ĭnh băt sư tôch kơ krê hơmơt, tơdăh ưh kơ ba năm hơmet tơtom ‘noh gô đei ưh kơ gơh dui jơhngơ̆m. Đei ‘măng sư jĭ tôch kơ dêh ding măh dui jơhngơ̆m hăm kơmăy.

Dôm tơdrong đei ƀôh jĭ yan âu đơ̆ng jĭ trong dui jơhngơ̆m tơ̆ hơioh tôch kơ lơ. Hmă hmă, hơioh pơtơm blŭng hăm dôm tơdrong jĭ hiĕn, yuh, lĕch đak muh, đơ̆ng rŏng ‘noh dui jơhngơ̆m hrĕnh, muh pông, dêh hloh dơ̆ng ‘noh jĭ lăng ƀôh kơ tơh đei chhơ chhŏm mưh dui jơhngơ̆m, dui jơhngơ̆m mơ kreh, brâp đĭ. Găh lơ jĭ gô klăih kơ dih đơ̆ng rŏng 8-10 năr, mă lei đei 1, 2 ‘nu bơngai ưh kơ đei hơmet ƀlep gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh trong dui jơhngơ̆m pơm ăn jĭ tơsoh, jĭ phế quản. Dêh hloh gô pơm ăn jĭ truh tơ̆ ‘ngok, plei lĕn, plei nuih... Hơioh gô ưh kơ hơdơ̆r, gơ̆ dăh mă ƀơ̆t lăp truh lôch. Tơdrong đei ƀôh jĭ đơ̆ng hơioh đơ̆ng păh lăp jing dêh tôch kơ hrĕnh, yua thoi noh tơdrong hơlen lăng, băt hơdăh hơmet tơ tom ‘noh tôch kơ gĭt kăl.

Dôm tơdrong jĭ găh trong dui jơhngơ̆m mă hơioh đa tơƀơ̆p lơ̆m pơyan tơngiĕt ‘noh jĭ muh, jĭ hơlŏng, jĭ xoang, jĭ đon, jĭ amidan, jĭ VA, , jĭ tơgoh, jĭ dăng hơlŏng... Jĭ trong dui jơhngơ̆m lê̆ đunh gô jing jĭ dêh, gô dui jơhngơ̆m hăm kơmăy.

Tơroi dơ̆ng găh tơdrong ‘nâu, ƀak si H’El Êban, Phŏ Kơdră Khoa hơmet kâp kư̆u hơioh - nge ‘nao rơneh Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên, tơbăt:

Lơ̆m năr tơngiĕt thoi âu, kơ sô̆ hơioh đei jĭ găh trong dui jơhngơ̆m tôch kơ lơ, mă loi ‘noh jĭ dôm hơioh đei jĭ tơ soh ăl, mĕ ƀă kăl ba truh tơ̆ hnam pơgang roi hrôih roi ‘lơ̆ng vă hơmet. Hmă hmă lơ̆m 1,2 năr blŭng, hơioh lăp đei mơ krơh mă lei đơ̆ng rŏng ‘noh bơngai jĭ gô hiĕn, mơ kreh mơ kroh păng gô ưh kơ gơh dui jơhngơ̆m. Mĕ ƀă kăl băt mưh ƀôh hơ ioh dui jơhngơ̆m hrĕnh ‘noh jĭ 1 lơ̆m tơdrong đei ƀôh jĭ trong dui jơhngơ̆m dêh, dui jơhngơ̆m hrĕnh, kơ tơh chhơ chhŏm ‘noh kăl năm tơ̆ hnam pơgang hloi. 

Hơdai hăm tơdrong roi tŏk lơ hơioh đei jĭ trong dui jơhngơ̆m, tơdrong jang tang găn dôm tơdrong jĭ tơpoh nhen jĭ pơ lŏ lĕch đe, jĭ jơ̆ng ti ƀơ̆r tơ̆ khei ‘năr âu kŭm tơƀơ̆p lơ mơmat tat yua đơ̆ng ‘năr tơplih, kon pơlei năm vih vơ̆t lơ lơ̆m năr Têt... Dôm bơngai joăt jang pơgang hơlen lăng, tơ̆ hơnăp kơnh, tơdrong jĭ oei đei ƀôh krê hơmơt, dôm tơdrong ‘nao đei păng tôch kơ hơmơt lơ̆m apŭng plĕnh teh đei hơmơt kơ mơ̆t lơ̆m teh đak bơ̆n, dôm tơdrong jĭ oei đei lơ̆m teh đak rŏ lăng chih iŏk kơ sô̆ bơngai jĭ roi tŏk.

Hơ-ioh hăm jơhngơ̆m jăn ưh đei grăng pran noh ƀônh ƀơm tơdrong jĭ ăh hơyuh tŏ ‘mi tơplih. Tơdrong hơmet jĭ lơ ‘măng gô pơrăm truh tơdrong vơ̆ pran kơ hơkâu jăn hơ-ioh. Vă tơroi tơbăt găh tơdrong hlôh vao lơ̆m tang găn păng hơmet dôm tơdrong jĭ hơnơ̆ng kơ đei hăm đe hơ-ioh ăh pơyan puih phang ăn đe mĕ ƀă băt hơdăh, khŭl chih kơtơ̆ng ang ăn tơdrong tơroi âu hlôi đei tơdrong pơma dơnuh hăm ƀak si chuyên khoa 2 Nguyễn Văn Mỹ, Phŏ Kơdră Khoa Nhi tổng hợp-Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên.

- Ƀak si ăi ih tơroi lăng lơ̆m pơyan pơyan puih phang, đe hơ-ioh hơnơ̆ng ƀơm tơdrong jĭ kiơ ? Dôm tơdrong jĭ âu pơrăm truh jơhngơ̆m jăn đe hơ-ioh thoi yơ ?

Ƀak si Nguyễn Văn Mỹ: ‘Nâu jing khei năr tơplih pơyan mă đe hơ-ioh ƀơm lơ tơdrong jĭ, hơdăh đei minh ƀar tơdrong jĭ hơnơ̆ng kơ ƀôh noh dôm tơdrong jĭ găh trong dui jơhngơ̆m kâ̆p tĭnh nhen jĭ pơ-‘ngeh muh, jĭ dăng hơlŏng, jĭ tơsoh âu to hia. Mă 2 noh găh jĭ klak, lơ̆m noh hơdăh noh tơdrong jĭ đuh jơ̆ng ti ƀơ̆r. Mă 3 noh pơlŏ tŏ lĕch đe. Mă 4 noh dôm tơdrong jĭ găh hơkar nhen pơkoih hơkar, pơm đuh hơkar... Lăng atŭm, tơdrong jĭ pơrăm hli hăm jơhngơ̆m jăn đe hơ-ioh, pơm đơ̆ng jĭ dă ƀiơ̆ truh tơ̆ jĭ ăl. Pơtih nhen hăm dôm tơdrong jĭ trong dui jơhngơ̆m kâ̆p tĭnh, đơ̆ng hiĕn, pơlŏ tŏ, kơdơ̆l muh, mă lei ưh đei chă hơmet trŏ ƀlep noh hơ-ioh gô jing jĭ ăl, ưh gơh dui jơhngơ̆m păng pơm truh lôch hơchăng mưh ưh đei khăm hơlen hơmet tơtom. Dăh mă nhen tơdrong jĭ đuh jơ̆ng ti ƀơ̆r, mă lơ noh jĭ dă ƀiơ̆, mă lei jĭ adoi tơplih jing lơ tơdrong jĭ nai nhen jĭ ‘ngok, jĭ plei nuih dăh mă pơ-‘ngeh tơsoh, mưh ưh đei khăm hơlen păng hơmet tơtom noh tơdrong lôch răm gô đei. Pơlŏ tŏ lĕch đe adoi thoi noh mơ̆n, lơ noh đơ̆ng jĭ dă ƀiơ̆, mă lei adoi oei đei pơlŏ tŏ, pơlŏ đunh, jĭ klak... pơm ăn hal đak lơ̆m hơkâu jăn, mưh ưh đei hơmet tơtom noh ăn tuh pham ăl, pơm ăn pham kơtoăl păng tơdrong lôch răm tôch hli.

- Ƀak si ăi, kơlih kiơ ăh pơyan puih phang đe hơ-ioh hơnơ̆ng ƀơm lơ tơdrong jĭ, mă hăt noh dôm tơdrong jĭ găh trong dui jơhngơ̆m?

Ƀak si Nguyễn Văn Mỹ: Pơyan puih măk ‘nŏh pơyan tơngiĕt, kial, tơngiĕt ‘nŏh lơ̆m gơmăng păng pơgê hrôih. ‘Nau jing pơyan pơjing rơvơn ăn sơmach jĭ chek lar char lơ. Mă 2, sơmach jĭ pơrăm kơtang hăm trong dui jơhngơ̆m kơ đe hơ iŏh. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, mă 3 đe hơ iŏh tim gan kĕ krơ̆ng nhen bơngai ‘lŏ kră kơna ƀônh đei jĭ jăn. Pơyan puih mak, kial tơngiĕt pơm kơnê̆ trŭh trong dui jơhngơ̆m hăm đe hơ iŏh, kơna pơm ăn đe hơ iŏh ƀônh đei jĭ jăn trong dui jơhngơ̆m.

- Ƀak si ăi ih tơroi lăng tơdrong vei lăng năng tông đe hơ iŏh jĭ jăn tơ̆ hnam ‘nŏh lơ liơ păng dang yơ kăl chơ ba đe hơ iŏh năm ming hơmet tơ̆ hnam pơgang?

Ƀak si Nguyễn Văn Mỹ: Tơdrong vei lăng năng tông hơ iŏh jĭ tơ̆ hnam ‘nŏh jing tơdrong kăl hlŏh. Đei ƀô̆h mă blŭng ‘nŏh đe hơ iŏh chĕp pơgrŭn. Mư̆h đe hơ iŏh chĕp pơgrŭn hlŏh 38,5 độ ‘nŏh bơ̆n ăn đe hơ iŏh huch pơgang pơlŏ, huch kiơ̆ trong pơkăp đơ̆ng ƀok thây pơgang, huch đunh dih băl đơ̆ng 4 trŭh 6 jơ lơ̆m 1 ‘măng. Mă lei, hăm dôm đe hơ iŏh ƀô̆h gơ̆ akau, hơkĕ hơkong, jĭ ăl lei ăn đe hơ iŏh huch hrôih ƀiơ̆. Hăm tơdrong chă sut hơkau jăn vă rơngơp ăn hơ iŏh, hmă hmă hlŏh 38,5 độ bơ̆n chă sut hăm đak pơm rơngơp, mă kăl tơ̆ bŏk ak, tơ̆ bin, tơ̆ hơko, tơ̆ klĕng. Mă lei hăm đe hơ iŏh chĕp pơgrŭn tim mă trŭh 38,5 độ bơ̆n chă sut pơm rơngơp păh ai đĕch. Mă ‘lơ̆ng hlŏh mư̆h hơ iŏh chĕp pơgrŭn 2 năr ‘nŏh dăh chơ tơ̆ hnam pơgang lei ‘lơ̆ng hlŏh. Mư̆h hơ iŏh pơlŏ, đei hloi chă hăk au to. ‘Nau tơdrong kơnăl đei lơ tơdrong jĭ. Tơdăh hơ iŏh chrŏh hăk lơ ‘măng, hơkau rơmơ̆n rơmok ‘nŏh jing tơdrong jĭ ăl, kơna ‘nĕ chă răt kơdiưh pơgang ăn hơ iŏh chă huch kơnh hơmơt pơm ăn hơ iŏh jĭ ăl hlŏh dơ̆ng. Đei ƀô̆h dơ̆ng ‘nŏh hơ iŏh hiĕn. Hiĕn  ‘nŏh jing tơdrong ‘lơ̆ng hăp pơm tơlĕch hŭt bơ̆n mơ klơ̆h au to vă vei lăng năng tông akau jăn ‘lơ̆ng hơ iă. Mă lei, hăm nge 6 khei, hơ iŏh jĭ hyup lei ‘nĕ gan ăn huch pơgang mơkrơ̆h. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, hơ iŏh jĭ klak chrŏh kăl ăn đe hăp chă sŏng sa măh mai păng nhă đak lơ.

Mă đơ̆ng tơdrong jĭ ayơ jei hơmơt ngăl. Hăm jĭ trong dăng hơlŏng, mư̆h jĭ păh ai ‘nŏh đei chĕp pơgrŭn, hiĕn mă lei dui jơhngơ̆m ‘lơ̆ng lei bơ̆n gơh vei lăng năng tông tơ̆ hnam kơdih. Mă lei, mư̆h hơ iŏh đei ƀô̆h jĭ roi dêh nhen chĕp pơgrŭn hơnơ̆ng hlŏh 3 năr, dui jơhngơ̆m mơhat, kơtơ̆h tơpŏng, ư̆h kơ lŭ sŏng sa, dreng drơt lei kăl chơ năm tơ̆ hnam pơgang hloi mă đơ̆ng ‘nao lăp jĭ 1, 2 dăh mă 3 năr ră. Adoi đei mĭnh ƀar tơdrong jĭ jei gơ̆h vei lăng năng tông tơ̆ hnam, mă lei tơdăh bơngai jĭ đei ƀô̆h 1 lơ̆m dôm tơdrong pơm kơnăl jĭ ăl kơpal lei bơ̆n dăh chơ ba hơ iŏh năm tơ̆ hnam pơgang tơjê̆ hlŏh, hrôih hlŏh vă khăm hơlen, ming hơmet tơtom, pơm dă ƀiơ̆ pơm ăn trŭh jĭ ăl.

- Vă tang găn hơlau jĭ jăn pơyan puih mak ăn đe hơ iŏh, ƀak si chă pơtho pơkă hăm đe mĕ ƀă lơ liơ?

Ƀak si Nguyễn Văn Mỹ: Lơ̆m tang găn jĭ ăn đe hơ-iŏh đei 2 tơdrong. Mă blŭng ‘nŏh tang găn đĭ đăng rim tơdrong jĭ. Mă blŭng kăl vei lăng năng tông lơ̆m khei ‘năr hơnăp. Bơngai mĕ hơnăp kăl năm khăm hơnơ̆ng vă ming hơmet mĭnh ƀar tơdrong jĭ tơdăh đei pơrăm, lăng kơjăp trŭh tơdrong jĭ gơ̆, răt huch dơ̆ng pơgang săt lơ̆m khei hơtuch hơnăp vă hơnhơl kon hơ ‘lơp pran jăng grăng ‘lơ̆ng. Kăl ăn hơ iŏh mŏm mĕ hloi lơ̆m 6 khei blŭng. ‘Nau jing tơdrong kăl hlŏh kơ yuơ đak tŏh bơngai mĕ ‘nŏh ‘lơ̆ng hlŏh. Đơ̆ng rŏng 6 khei, dăh chă ‘me ăn kon hơ ‘lơ̆p sŏng sa đơ̆ng tŏ sĕt trŭh tơ̆ lơ, mah mai kơchơ̆t, lăng kơjăp trŭh tơ̆ săt, vitamin C, kẽm, ‘nhot plei ‘long. Adoi lăng kơjăp trŭh ƀet bơ̆ng ăn hơ iŏh. ‘Nau jing trong jang ‘lơ̆ng ăn vă hơ-iŏh kĕ krơ̆ng hăm rim tơdrong jĭ pơsrei, jĭ hiĕn hiang ... Vei lăng năng tông ăn hơ iŏh ‘lơ̆ng hlŏh lơ̆m Pơyan Puih mak. Dăh vei lăng năng tông tơnŏ ăn hơkar đe hơ iŏh tơ̆ mŭh măt, ti, jơ̆ng, kơtơ̆h. ‘Nĕ gan ăn hơ iŏh lĕch tơ̆ ‘ngoăih tơngiĕt, mư̆h lĕch tơ̆ ‘ngoăih kăl vei lăng tơnŏ ăn jơ̆ng ti, muh măt, gom ƀŏ ăn hơ iŏh. Tơdrong chă tơhum ăn hơ iŏh lơ̆m pơyan puih mak jei tôch gĭt kăl, bơ̆n ư̆h kơ kăl chă tơgum ăn hơ iŏh rim năr păng lơ̆m 2, 3 năr chă tơhum 1 ‘măng, kăl chă sut hăm đak tơnŏ, jơ ‘năr hum ư̆h kơ đunh 10 pơnĭt vă veh ver tơngiĕt găng. Kăl chă rong ‘me ‘lơ̆ng hơ iă ăn hơ iŏh lơ̆m pơyan tơngiĕt, mă kăl đak nhă, rơgŏh tơmam drăm sa păng vei lăng rơgŏh hơnĭh oei sa ăn hơ iŏh,. Rim mĕ ƀă dăh kơchăng, ‘nĕ chă năm răt kơdĭh pơgang ăn đe hơ iŏh chă huch. 

- Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ!