Để hoà hợp với thiên nhiên và môi trường vùng cao thời tiết khắc nghiệt, từ bao đời nay đồng bào Hà Nhì ở xã Thu Lũm, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu, đã tạo ra những ngôi nhà trình tường độc đáo, ấm áp vào mùa đông, mát mẻ vào mùa hè.

Làm nhà là việc đại sự nên đồng bào rất cẩn trọng từ khi bắt đầu làm nhà cho đến lúc hoàn thành. Hướng nhà bao giờ cũng quay ra phía đông, lưng tựa vào núi, bởi theo quan niệm của người Hà Nhì, hướng nhà đó sẽ tạo cho ngôi nhà bề thế vững chắc, sáng sủa, sung túc và an lành.

Nhà trình tường của người Hà Nhì ở thôn Kin Chu Phìn, xã Nậm Pung, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai. Để giữ được vẻ đẹp nguyên bản mà tiện dụng cho bà con, xã Nậm Pung chủ trương làm nhà trình tường lợp mái tôn, sau đó phủ cỏ lên mái. Ảnh minh họa: Phạm Ngoc Triển

Sau khi chọn được ngày lành tháng tốt, ông chủ nhà rắc 3 hạt thóc xuống nền nhà tượng trưng cho sự sinh sôi, phát triển, được mùa. Công đoạn từ đào móng đến trình tường nhà rất công phu: móng sâu khoảng 1m, xếp đá để tránh ẩm ướt và có độ bền cao; chọn loại đất đồi có độ kết dính cao đưa vào ván khuôn dày khoảng 40cm, dùng chày gỗ giã đất nén chặt với nhau.

Trong quá trình hoàn thiện, tiếp tục lấy vồ gỗ đập vào thành các bức tường cả ở phía trong và phía ngoài làm cho mặt tường thật phẳng và mịn, sau đó mới làm xà nhà và lợp mái.

Ông Chu Pó Chừ, 70 tuổi, ở bản Thu Lũm, cho biết: “Làm nhà trình tường rất lâu, rất kỳ công, phải mất khoảng hơn một tháng mới xong. Tất cả các công việc đều nhờ anh em trong bản tập trung giúp nhau. Gia đình chỉ cho ăn cơm, uống nước thôi không tính công bởi vì truyền thống từ xưa vẫn làm như vậy”.

Vẻ đẹp  những ngôi nhà trình tường của người Hà Nhì thể hiện trước hết là về mặt kiến trúc. Nhà được dựng theo hình vuông với bốn mái hình chóp. Nhà thường có ba gian, có hiên rộng ở mặt trước nhà, không có cửa sổ, cửa ra vào cũng ít, phổ biến là chỉ có một cửa mở ở mặt trước nhà và lệch về một bên.

Trong nhà bố trí phòng ngủ theo thứ tự quy định từ phải sang trái. Gian giữa là nơi uống nước, quây quần cả gia đình. Phần hành lang thường làm rộng, đủ đặt một chiếc giường dành cho khách hoặc con trai chưa vợ trong nhà.

Gian bếp có vị trí đặc biệt quan trọng, vừa là nơi sưởi ấm, vừa là nơi nấu nướng, đồng thời cũng là nơi sinh hoạt, tiếp khách của gia đình. Bếp đặt ngay trong nhà, quá trình đun nấu, khói sẽ tạo cho ngôi nhà bền chắc hơn.

Người Hà Nhì không đặt bàn thờ trong ngôi nhà. Ảnh: baomoi.com

Trong ngôi nhà của người Hà Nhì không đặt bàn thờ và bát hương, nhưng nơi thờ cúng rất linh thiêng, nếu ai vi phạm sẽ bị phạt theo luật lệ riêng của dân tộc. 

Ông Chu Xé Lù, Bí thư Đảng ủy xã Thu Lũm, cho biết: “Đối với người Hà Nhì, ông bà, bố mẹ ở gian phía đông; con dâu, con gái và các cháu ở gian phía tây. Còn nơi thờ cúng thì chọn cây hạt dẻ không bị sâu bệnh, mối mọt, sau đó đan một chiếc rọ treo lên và đặt ngay gian ông chủ, hướng đông phía mặt trời mọc. Đồ lễ là một bát thịt, một ít cơm và rượu. Người Hà Nhì không thắp hương”.

Ngày vào nhà mới của người Hà Nhì cũng rất đơn giản, không làm lễ thắp hương như các dân tộc khác. Khi hoàn thành, gia chủ làm bữa cơm mời anh em, họ hàng, dân bản đến cùng vui. Người mừng chai rượu cân gạo, người cho con gà, tùy tâm và mối quan hệ của mỗi người với gia chủ. Họ cùng nhau nâng chén rượu, chúc cho gia chủ có ngôi nhà mới ăn nên làm ra, mạnh khỏe, hạnh phúc.

Việc làm nhà trình tường của người Hà Nhì thể hiện tính cộng đồng,  coi là việc làm chung của bản. Mọi công việc lớn nhỏ từ khi bắt đầu làm đến lúc lên nhà mới đều được làm theo kiểu đổi công.

Bà Xừ Xá Nu, ở bản Thu Lũm, năm nay ngoài 60 tuổi, bộc bạch:“ Tôi rất thích ở nhà trình tường, bời nó phù hợp với phong tục tập quán của người vùng cao. Tôi sẽ lưu giữ lại cho con cháu mình".

Nay, nguyên vật liệu làm nhà sẵn có, tiện lợi, nhiều gia đình đã chọn lợp mái tôn, mái ngói thay cho mái tranh.

CTV Thúy Ngoạn