VOV4.Jarai - Tui hăng mrô yap mơng Gơnong bruă ia jrao tơring ]ar Gialai, mơng thun 2013 truh abih thun 2015, [ơi tơring ]ar e\p [uh rơbêh kơ 20 ]ô mơnuih djơ\ kơman tơlơi ruă kông đok. Amăng anun, abih bang hơdôm mơnuih ruă leng kơ hmâo [ơi hơdôm bôh să kual ataih, asuek gah tơring glông Kbang hăng hmâo laih 6 ]ô mơnuih djai. {ơi anăp tơlơi anai, gơnong bruă ia jrao tơring ]ar Gialai glăk gơgrong po\k pơhai hơdôm bruă pơsir pơgang, pơgăn [ơi đơ đam tơring ]ar.

Kơnong yap ama\ng thun 2015, [ơi tơring glông Kbang, tơring ]ar Gialai hơmâo [uh truh 5 ]ô mơnuih hơmâo tơlơi duăm ruă jơlan suă jua, yua kơman brah blong ko ngă rai. Ama\ng anun hơmâo sa ]ô mơnuih duăm ruă pơ plơi  Klêch, să Krong, hơmâo djai, tơdơi [ia\ hrơi sang ia jrao pơjrao brơi. {ơi ana\p tơlơi tơnăp tap duăm ruă yua kơman brah blong ko. sang ia jrao prong tơring glông Kbang ngă hro\m ha\ng gong gai să, hyu pel e\p lăng tơlơi duăm ruă anai. laih anun ako\ pơjing kla#u brơi jrao vaccine pơhlôm tơlơi duăm ruă jơlan suă jua yua kơman brah blong ko ngă rai tar [ar tơring glông. Ơi Ia jrao Vi Thị Tỵ, khua g^t gai sang ia jrao pơhlôm duăm ruă tơring glông Kbang brơi thâo tui anai: “Tơdang hơmâo [uh laih mơnuih duăm ruă kah ha\ng anun, sang ia jraop  [ing gơmơi dưi hơmâo gong gai, ăt kah ha\ng [irô thâo mơ bruă, hur har nga\ tui hdră pơgăn pơhlôm tơlơi duăm ruă anai. Tui anun ta kho\m rơmet hơdjă hơdjong anih ta do\, drơi jăn pô ta, mơ`um ia jrao pơhlôm le\ jơlan hdră hiam hloh, pơgăn tơlơi duăm ruă kơman brah blong ko  anai”

Kiăng ngă tui bruă pơgăn ha\ng pơhlôm tơlơi duăm ruă kơman brah blong ko  ba glăi tu\ yua hloh, sang ia jrao tơring glông Kbang, hơmâo ngă hro\m ha\ng gong gai hdôm sa\, laih anun hơdôm sang hră hyu pơtô pơblang brơi, laih anun iâu pơthưr am^ ama ]ơđai  ba nao ana\ ba\ nao tla#u ia jrao pơhlôm. Yă Trương Thị Na, kơ ia\ng khoa g^t gai sang hră mơng anih 1-5 Kim Đồng, tơring kual Kbang brơi thâo, tơdơi hơmư\ tơlơi pơhing tơlơi duăm ruă kơman brah blong ko pơ [a\ ama\ng tơring glông anai, sang hră iâu pơthưr am^ ama ]ơđai ba ana\ ba\ nao kla#u ia jrao [ơi sang hră mơtăm yơh. Yă Trương Thị Na lăi tui anai:“  Sang hră hơmâo g^t gai laih anun lăi pơthâo brơi nai kai wai lăng anih hrăm, lăi pơthâo brơi am^ ama gơ`u, kiăng thâo tơlơi hiam drơi jăn ana\ ba\, laih anun ]ih ana\n nao kla#u ia jrao. Tal 2, sang hră pre lui hlâo klă bia\ ma\, gơnam tam, anih kla#u ia jrao brơi phung ]ơđai muai djơ\ tui ha\ng tơlơi pơkă”

Lu am^ ama ]ơđai [ơi tơring glông Kbang, tơdang hmư\ hing tơlơi duăm ruă kơman brah blong ko hơđuh đ^, ba truh tơlơi djai bru\, hơmâo ba nao ana\ ba\ nao khăm ha\ng kla#u ia jrao vaccine pơhlôm hlâo. Yă Huỳnh Thị Hăng Ny, [ơi plơi thôn 5, să Đông, tơring glông Kbang lăi tui anai: “ Hmư\ tơlơi duăm ruă anai hơđuh đ^ [ơi tơring glông Kbang, tui anun kâo ba nao ana\ kâo pơ sang hră ]ơđai anet să Đông, pioh kla#u brơi ana\, pơhlôm brơi tơlơi duăm ruă anai”

Wot dah tơring glông hur har ngă tui hdră kla#u ia jrao pơhlôm mơtăm yơh, tơdơi hơmâo tơlơi duăm ruă kơman brah blong ko [ơi anai, khă anun bruă nga\ tui kla#u ia jrao vaccine pơ plơi pla kual ataih ama\ng tơring glông do\ bưp lu tơlơi tơnăp tap. Phun `u yua kơ am^ ama ]ơđai [u thâo hluh tum djo\p ôh, tơlơi yôm kla#u ia jrao, pioh pơgăn tơlơi duăm rua\ anai, laih anun aka thâo hluh mơn tơlơi hu^ rơhyưt duăm ruă kơman brah blong ko anai. Dong mơng thun 2013-2015, tar [ar tơring glông Kbang hơmâo 20 ]ô mơnuih duăm ruă yua kơman kơman brah blong ko  ngă rai. Ama\ng anun tơlơi duăm ruă anai hơmâo [uh pơ 10/14 boh sa\, laih anun truh 6 ]ô mnuih djai yua. Abih ba\ng mơnuih djai, yua [u kla#u ôh ia jrao vaccine pơhlôm duăm ruă anai.

Tơlơi duăm ruă kơman brah blong ko anai hu^ rơhyưt bia\ ma\, pơ [a\ truh jơlan suă jua, amra ba truh tơlơi djai bru\, tơdah [u hơmao pơjrao ôh. Yua kơ anun hrim pô mơnuih [ôn sang ta, kho\m pơhlôm hlâo  tơlơi duăm ruă anai, ngă tui hro\m djơ\ hdra\ kla#u ia jrao pơhlôm duăm ruă tu\ yua hloh brơi kơ pô ta ha\ng sang ano\, laih anun hơdôm mơnuih jum dar ta. Ơi ia jrao Võ Gia Bắc, kơ ia\ng khoa g^t gai sang ia jrao pơhlôm duăm ruă tơring ]ar Gialai brơi thâo tui anai: “ Djơh ha\ng tơlơi duăm ruă kơman brah blong ako anai le\ tơlơi duăm rua\, amra wot glăi pơ [a\ dong thun blan pơ ana\p anai, tơdah neh met wa [u ba nao ôh ana\ ba\ pô  kla#u ia jrao tơlơi duăm ruă kơman brah blong ako, pơtuk hơngơt, ruă kơ a`ak. Tơlơi duăm ruă anai pơ [a\ jơlan suă jua, tơdah pơ [a\ laih ba truh tơlơi ruă pơ kon dong, laih anun djai bru\ lu bia\ ma\. Anai le\ tơlơi duăm ruă hu^ rơhyưt bia\ ma\ yơh, pơ [a\ ta`. {ing gơmơi amra gleng nao tơlơi anai mơng ako\ thun, kiăng ngă tui sa tơđar, kah ha\ng hdră pơgăn pơhlôm tơlơi duăm ruă anai”

{ơi ana\p tơlơi duăm ruă kơman brah blong ako tơnăp tap anai, phrâo anai [irô jơnum min mơnuih [ôn sang tơring ]ar Gialai, hơmâo pơtrun hră pơar g^t gai [irô, sang bruă, hdôm tơring glông, plơi prong, ngă tui hlâo mơtăm hdră pơgăn pơhlôm tơlơi duăm ruă anai, kiăng plai [ia\ mnuih djai yua.

{ơi ana\p tơlơi duăm ruă kơman brah blong ako anai, ba truh tơlơi dleh tơnăp [ơi tơring ]ar Gialai. Pô mă tơlơi pơhing jơlan hdră anai, ră ruai ha\ng ơi ia jrao Võ Gia Bắc, kơ iăng khoa g^t gai sang ia jrao pơgăn,  pơhlôm tơlơi duăm ruă tơring ]ar Gialai, gah bruă pơgăn pơhlôm duăm ruă [ơi tar [ar tơring ]ar. Rơkâo kơ ơi Pang yă Dôn ha\ng [ing gơyut tui hmư\ lăng ho\.

            -Ih brơi thâo lăng tơlơi ruă kông đok [ơi tơring ]ar Gialai hăng gơnong bruă ia jrao po\k pơhai laih hă hơdôm jơlan pơsir kiăng pơgang, pơgăn tơlơi ruă hu^ rơhyư\t anai?

            -Ơi ia jrao Võ Gia Bắc: Hăng tơlơi ruă kông đok amăng thun 2015, mơng ako# thun, amăng hơdôm hrơi blan 2 [ing gơmơi ]ih djă pioh [ing ruă kông đok blung a. Hơdôm mơnuih anai nao pơ\ anom bruă ia jrao pơjrao kaih đơi hăng djai laih. Tơdơi kơ ]ih djă pioh ăt kah hăng lăng tui na nao le\ [ing gơmơi po\k pơhai lu laih bruă pơsir kiăng pơgang, pơgăn tơlơi ruă anai. {ing gơmơi pơkiăo nao laih mơnuih apăn bruă ia jrao nao hơduah e\p lăng [ơi plơi pla. Hrom hăng anun pơ phun pel e\p abih bang hơdôm mơnuih hmâo bơbrah amidan [u dah hmâo tơlơi ruă bơbrah kông đok kiăng [ing gơmơi pơ phun mă drah mơ-^t nao pel e\p. {ing gơmơi ăt pơ phun mơn bruă hyu lăi pơthâo, pơsur m[s agaih rơme\t anih anom do# hăng lom hmâo hơdôm tơlơi ruă kông đok, bơbrah kông đok hă nao pơ\ anom bruă ia jrao mơtam pioh dưi pel e\p hăng pel e\p hmao tlôn, be\ djai bru\ yua kơ hơdôm tơlơi pơ plih mơng tơlơi ruă kông đok, hu^ rơhyư\t biă.

            Rơngiao kơ hơdôm bruă pơsir [ơi ngo# anun, [ing gơmơi ăt po\k pơhai mơn bruă tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă kông đok, pơtuk or, ruă kơ`ăk kơ hnưr ]ơđai mơng 18 blan truh kơ 4 thun. Do# glăi hăng hnưr thun mơng 4 thun truh kơ 20 thun le\ [ing gơmơi tla#o vaccine pơgang tơlơi ruă kơ`ăk hăng ruă kông đok. Truh ră anai [ing gơmơi glăk po\k pơhai tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo rơwang dua hăng dưi tla#o hmâo 65%. Jơlan gah amăng thun 2016 [ing gơmơi tla#o dong rơwang 3 kơ [ing ]ơđai mơng 5 truh kơ 20 thun hăng vaccine pơgang ruă kơ`ăk hăng kông đok.

            -Ih brơi thâo rơđah hloh dong kơ bôh than ba truh tơlơi ruă kông đok ngă glăi [ơi Gialai tơdơi kơ hơdôm thun [u hmâo tơlơi ruă anai?

            -Ơi ia jrao Võ Gia Bắc: Bôh than khom yap le\ [ơi hơdôm kual ataih, asuek hloh anun le\ tơlơi tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo, [ơi hơdôm anih mơ\ [ing gơmơi ]ih djă pioh hơdôm [ing ]ơđai hmâo tơlơi ruă kông đok le\ tla#o pơgang hlôm hlâo amăng hơdôm thun hlâo dih mrô `u [ia\ biă. Hrim thun [ơi hơdôm bôh plơi, să anai mrô mơnuih tla#o pơgang hlôm hlâo kơnong kơ hmâo mơng 60-65%, anun le\ bôh than phun. {ing gơmơi pơ phun pel e\p glăi laih abih bang hơdôm tơhnal pơkă kah hăng hơdôm mrô yap, bruă tla#o jrao pơgang hlôm hlâo hăng tơlơi ruă le\, mrô djơ\ nao hrom. Kâo amra dưi pơsit le\ tơdah [ing ta [u tla#o jrao pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă thơ klin ruă amra truh mơtam yơh.

            Bruă tla#o vaccine pơgang hlôm hlâo pioh pơgang tơlơi ruă jing kiăng biă mă. Yua kơ [ing ta mă bruă [ơi anai le\  mă bruă tui lu mơnuih amăng kual mơnuih do# lu, bôh than mơng gơnong bruă ia jrao ăt kah hăng tơhnal pơkă hrom mơng bruă tla#o ia jrao pơhư prong lon ia hăng amăng kual anun le\ pơjing rai pran kơdo\ng glăi kơja\p amăng djop mơnuih.

            -Hai, tui hăng tơlơi lăi pơthâo glăi mơnuih hmâo tla#o caccine pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă kông đok. Ih dưi mơn pơblang brơi rơđah kơ tơlơi anai?

            -Ơi ia jrao Võ Gia Bắc: {ing gơmơi ăt ]ih djă pioh mơn, ăt hmâo mơn hơdôm mơnuih tla#o pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă kông đok samơ\ ăt hmâo tơlơi ruă anai mơn. Anun le\ tơlơi brơi [uh sit, yua kơ abih bang hơdôm djuai vaccine [u hmâo vaccine hơpă pơdjai `u abih bang ôh, hloh kơ anun dong hloai tui hrim drơi jăn kiăng dưi pơgăn klin ruă pha ra pha ra. Khă hnun hai, [ing gơmơi pơsit le\ hăng tơlơi brơi [uh lom ruă [u rơđah ôh, `u kơnong kơ [uh brui theng đu]. Bơ\ tơlơi kơtưn lăng tui, pơhrui glăi drah pioh pel e\p kiăng wai lăng [ing hmâo tơlơi ruă sit nik hmâo kơman ruă kông đok amăng drơi jăn thun anai [ing gơmơi po\k pơhai laih hăng ngă tui klă biă. {ơi anai, khom lăi rơđah le\ bruă jai wai lăng lu, jai lăng tui lu hă mơnuih ruă amra lu đ^. [ing gơmơi ăt pơ phun jơnum mơn kơ bruă pơgang pơgăn tơlơi ruă kông đok hmâo tơlơi gum hrom mơng Jơnum min m[s hơdôm tơring glông, anom kơsem min klin ruă kual }ư\ Siăng hăng Gơnong bruă ia jrao. Biă `u lăi rơđah anun le\ tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo klă kiăng hmâo djop rơbêh kơ 90%, biă `u [ơi hơdôm kual hmâo mơnuih ruă hăng hơdôm kual glăk đing đăo hmâo kah hăng hơdôm bôh să hmâo mơnuih ruă amăng hơdôm blan je# hăng anai, gah tơring glông Kbang.

            -Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hmâo lăi pơthâo laih hơdôm tơlơi pơhing yôm phăn kơ bruă pơgang pơgăn tơlơi ruă kông đok anai.

                                                          Siu H’ Prăk – Rơluch Xuân: Pô ]ih hăng pôr