Glăk dô̆ wai lăng amĭ amăng Anom hơkrŭ glăi klă drơi jăn, pơgăn ruă mă mơ̆ng Sang ia jrao prong Dap Kơdư, ayong Nguyễn Cao Cường, dô̆ ƀơi thôn 9, să Ea Kly, tơring glông Krông Pač, tơring čar Dak Lak brơi thâo, sa rơwang hrơi tơjuh hlâo, amĭ ñu ƀu thâo yŭ ngŏ anun sang anô̆ ba nao pơ̆ sang ia jrao tơring glông pioh pơjrao. Ƀơi anai ñu dưi pơsit lĕ ruă kơdol ară drah. Tơdơi kơ sa hrơi đih amăng sang ia jrao tơring glông, amĭ ñu ba nao pơ̆ Anom hơkrŭ glăi pran jua klă, pơgăn ruă măt Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư pioh pơjrao. Kơnang kơ pơjrao ječ hmao tlôn, tơlơi kơ 5 hrơi đih pơ̆ sang ia jrao, tơlơi suaih pral amĭ ñu hơđong laih:

“Dô̆ pơ̆ sang lĕ pơdah ƀu thâo hyu yŭ ngŏ dong tah, ƀu thâo dor hơget dong tah. Rai pơ̆ anai ƀing ơi ia jrao pơjrao tañ năng ai ñu hơdôm mông tơdơi kơ weñ ƀuh ruă, ƀu hơdor hmâo sa hrơi lĕ hơdor glăi. Amĭ kâo pơplih tañ klă mơn, phrâo 5 hrơi đôč samơ̆ huă asơi laih, pơhrăm rơbat, dưi hmư̆ pơhiăp hăng thâo pơhiăp nao rai laih”.

Ƀơi anih đih pơjrao giăm anun lĕ pô ruă Nguyễn Đến, 85 thun, ƀơi să Ea Ƀar, tơring glông Buôn Đôn. Tui hăng amai Nguyễn Thị Tuyết, ană đah kơmơi ơi Đến, pơ̆ sang, ñu glăk ƀong huă lĕ ƀlĕ pơtah, tơkai tơngan ƀu thâo pơpư̆, sang anô̆ ba nao pơ̆ sang ia jrao lĕ dưi hmâo ƀing ơi ia jrao hơduah ĕp lăng yua kơ kơdol ară drah. Amai Tuyết brơi thâo, anai lĕ tal 2 ama ñu ruă tui anai, samơ̆ tal anai kơtang hloh yua kơ ñu hmâo lu tơlơi ruă pơkon:

 “Tơlơi ruă tha bơbrah kơsô̆, bơbrah jơlan pơđoh ia mơñă, laih anun tơdu hơtai bôh, đih pơjrao ƀơi anai 10 hrơi laih. Blung a ba nao pơ̆ sang ia jrao ơi ia jrao lăi tơnap pơjrao biă, ră anai ƀuh plai ƀiă laih, ăt mơ-ak mơn”.

 Anai lĕ dua amăng lu mơnuih hmâo tơlơi ruă kơdol ară drah khom ba nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao tañ amăng hơdôm hrơi jê̆ hăng anai. Tui hăng ơi ia jrao Huỳnh Thị Đoan Dung, Gơgrong bruă ƀơi Anom hơkrŭ glăi pran jua pơgăn ruă măt, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, amăng blan 10, anom tŭ mă pơjrao 153 čô mơnuih ruă kơdol ară drah, mrô mơnuih ruă ba nao đĭ lu biă ñu amăng hơdôm hrơi rơnuč blan 10, hăng năng ai ñu 10 čô mơnuih sa hrơi. Pơblang kơ tơlơi anai, ơi ia jrao Dung lăi lĕ, lơm ayuh hyiăng pơplih tañ glông ară drah amra bŏng glăi pioh djơ̆ tui tơlơi pơplih anun. Adai rơ-ŏt  ngă glông ară drah kơčun glăi, ba truh tơtăng ară drah, anô̆ bơdjơ̆ nao mơ̆ng gah rơngiao amuñ ngă kloh, pơčah ară drah glô ba truh kloh ară drah glô. Sa bôh than pơkon ngă amuñ hmâo tơlơi kơdol ară drah amăng bơyan rơ-ŏt lĕ yua kơ mrô drah anet, drah prong đĭ, ba truh ngă đĭ rơnoh kôl drah, mơ̆ng anun ngă kơdol ară drah. Hrŏm hăng anun, ƀing mơnuih hmâo tơlơi ruă pơkon tơtăng ară drah, rơmong rơgao đơi, laih anun prung lơm lik gơnam ƀong, pơgang pơgăn, amra kơdol ară drah jai lu tui. Ơi ia jrao Huỳnh Thị Đoan Dung pơtă:  

  “Juăt ñu lu hăng ƀing tha rơma, samơ̆ ră anai ƀing hlăk ai hmâo mơn, yua anun khom pơjrao pơgang hlôm hlâo huĭ kơdol ară drah lĕ ƀing mơnuih ruă hmâo tom tơlơi ruă pơkon kah hăng tơtăng ară drah thơ khom pơjrao klă, bĕ stress hăng hơdôm tơlơi pơplih ƀu hmao thâo kiăng pơgang hlôm hlâo hơdôm tal ară drah tơtăng ngă”.

Pơgang bĕ kơdol ară drah rim bôh than ba truh tơdu bôh ƀleh

 Tơdu bôh ƀleh ăt lĕ tơlơi ruă juăt ƀuh, amra dưi pơjrao suaih lơm thâo tañ hăng pơjrao tañ. Kơđai glăi, tơdah thâo hăng pơjrao kaih, tơlơi ruă amra jing kơtang, ba truh lu tơlơi pơplih, huĭ rơhyưt hloh, amra ba truh kơdol ară drah.

Ơi N.V.P dô̆ ƀơi să Ia Tmốt, tơring glông Ea Sup, tơring čar Dak Lak ba nao pơ̆ Sang ia jrao Prong kual Dap Kơdư lơm ƀu thâo mơañă, ruă ƀơi kơ-iăng gah hnuă, kơdol ară drah tal 2 ngă tơdu jô ha bơnah drơi jăn gah iao, tơdu bôh ƀleh. Tui tơlơi ruă mơ̆ng pô ruă, ñu thâo hmâo amruih kôl bôh ƀleh sui laih samơ̆ ƀu hmâo nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao mơ̆ rŏng blơi mă ia jrao hla kyâo tui arăng pơtô brơi. Hmâo sa thun tơdơi ñu ƀuh ruă akô̆, huyng akô̆, ară drah tơtăng, 180/100mmHg. Lơm anai, ñu ăt ƀu nao pơ̆ sang ia jrao mơn rŏng hyu blơi mă ia jrao pơjrao mă tơlơi ruă tơtăng ară drah ba glăi mơñum, hmâo 3 blan lĕ ñu kơdol ară drah. Tơdơi kơ ba nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, pô ruă dưi breh pơjrao mă amruih kôl, pơđoh tơbiă hăng pơjrao tơdu bôh ƀleh pơgang hlôm hlâo kơdol ară drah ngă glăi. Ơi N.V.P lăi pơthâo.

“Pơ̆ sang kâo ruă hlung gah hnuă, ruă kơ-iăng gah hnuă. Nao pơ̆ sang ia jrao tơring glông pel ĕp siêu âm gơñu lăi amruih kôl ƀơi jơlan pơđoh ia mơañă, dŏng ƀơi rơnoh 2. Yua pơjrao ƀơi tơring glông tơlơi ruă ƀu plai ƀiă ôh anun ba nao pơ̆ sang ia jrao kual breh mă amruih kôl, Yua kâo hlâo adih tom hmâo laih tơlơi ruă kơdol ară drah anun truh hrơi tom brơi dưi breh mă. Nam breh glăk dô̆ ruă mơn, glêh. Yua kơ kâo ƀu đing nao tơlơi suaih pral, ară drah tơtăng mơ̆ ƀu thâo anun pioh tơlơi ruă kơtang kah mơ̆ng nao pơ̆ sang ia jrao”.

 Bơ̆ hăng pô pơkon lĕ ơi H.V.S (65 thun, dô̆ ƀơi să Ea Ñuôl, tơring glông Buôn Đôn, tơring čar Dak Lak). Ơi S nao pel ĕp hăng thâo hmâo amruih kôl ƀơi bôh ƀleh rơgao hăng anai rơbêh kơ 10 thun samơ̆ pơ ala kơ nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao lĕ, ñu rŏng nao blơi mă ia jrao akha hla kyâo, jrao arăng pơkra mă, hơdôm anung akha hla kyâo lăi pơthâo tơdruă lĕ mơñum kiăng prai amruih kôl. Tơdơi kơ lu thun rŏng yua ia jrao, tơlơi ruă mơ̆ng ñu jai hrơi jai kơtang tui, truh kơ kơdol ară drah glô ba nao pơ̆ pơjrao ječ, ñu mơ̆ng thâo pô tơdu bôh ƀleh, 2 bôh ƀleh dô̆ đôm ia, tơtăng ară drah hăng anai yơh bôh than phun ba truh kơdol ară drah. Yă P.T.S, bơnai pô ruă ruai glăi:

 “Ñu ruă kơdol ară drah tal blung a rơgao hăng anai 16 thun. Rơbêh kơ 2 blan hlâo, ñu ruă kơdol ară drah tal 2. Ñu hmâo tom tơlơi ruă mơañă tơbiă ia sik, tơtăng ară drah, laih anun amruih kol bôh ƀleh ngă kơdol jơlan pơđoh ia mơañă. Hlâo kơ anun ñu ƀu thâo rơbat hyu ôh, hlung ñu tơtăng, ur ruă, ba nao pơ̆ sang ia jrao tơring glông pel ĕp ơi ia jrao brơi ba nao pơ̆ sang ia jrao kual Dap Kơdư pioh breh”.

  Anom pơjrao bôh ƀleh jơlan pơđoh ia mơañă (Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư) ră anai glăk pơjrao năng ai ñu 150 truh kơ 170 čô mơnuih ruă, amăng anun mơnuih ruă tơdu bôh ƀleh năng ai ñu mơ̆ng 60-80 čô mơnuih, bôh than phun yua kơ amruih kôl ƀơi bôh ƀleh hăng toă jơlan pơđoh ia mơañă… Amăng mrô mơnuih ruă tơdu bôh ƀleh hmâo mơ̆ng 20-25 čô mơnuih pơplih jing kraih, ba truh kơdol ară drah, pioh glăi tơdu pran jô ha bơnah drơi jăn.

 Gah bôh than ba truh tơlơi ruă, ơi ia jrao Nguyễn Ngọc Hoàng, Khua Anom pơjrao tơlơi ruă rơka – Bôh ƀleh jơlan pơđoh ia mơañă, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo tơdu bôh ƀleh juăt ba truh tơtăng ară drah. Tơtăng ară drah ƀu thâo lăng, truh kơ rơnoh hơpă amra ngă kơdol ară drah. Lăi kơ tơlơi ruă tơdu bôh ƀleh ră anai, ơi ia jrao Nguyễn Ngọc Hoàng brơi thâo:

 “Tơlơi ruă tơdu bôh ƀleh hăng ruă kơdol ară drah glăk hmâo gru nam gah ƀing hlăk ai. Hlâo adih tơdu bôh ƀleh hăng kơdol ară drah juăt ƀuh hăng mơnuih rơbêh kơ 60 thun. Samơ̆ ră anai hmâo hăng mơnuih ƀiă hloh kơ 17 thun tơdu bôh ƀleh laih. Hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă tơtăng ară drah ƀu pơmin bôh than ba truh mơ̆ng bôh ƀleh ôh, pơmin mơñum sa asar ia jrao hă dưi mơn, gơñu akă ƀu pơmin nao ôh tơtăng ară drah yua bôh ƀleh ba truh, yua anun gơñu ƀu thâo tơdu bôh ƀleh. Truh ruă tơtăng ară drah ƀu dưi mơñum jrao dong tah thơ amra ba truh kơdol ară drah yua tơtăng ară drah”.

Hơdôm thun jê̆ hăng anai, mrô mơnuih ƀôn sang hmâo tơlơi ruă ƀơi bôh ƀleh hmâo jơlan gah đĭ lu ƀơi lu hnưr thun. Tui hăng mrô yap mơ̆ng Ding jum ia jrao, mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă tơdu bôh ƀleh ƀơi Việt Nam hmâo năng ai ñu 10,1% mrô mơnuih (dưm kơnar hăng rơbêh kơ 10 klăk čô mơnuih ruă), hăng năng ai ñu 8.000 čô mơnuih phrâo hmâo tơlơi ruă rim thun. Mrô mơnuih djai yua kơ tơlơi ruă bôh ƀleh dŏng tal 8 amăng hơdôm bôh than ba truh ba jơlan hlao ngă djai lu ƀơi Việt Nam.

 Tui hăng ơi ia jrao Nguyễn Ngọc Hoàng, ră anai ăt dô̆ mơn lu mơnuih akă thâo hluh tơlơi huĭ rơhyưt mơ̆ng hơdôm tơlơi ruă gah bôh ƀleh. Lơm thâo hmâo tơlơi ruă, ƀu nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao ñu mơ̆ juăt hyu yua ča ia jrao arăng pơtô brơi pơjrao, lơm anun hơdôm mơta jrao anai akă hmâo tơlơi kơsem min lăng ôh pioh pơsit anô̆ sit ia jrao. Yua anun, tơlơi ruă gah bôh ƀleh ƀu dưi pơjrao tañ, djơ̆ anun ngă kơtang, amra ngă kraih. Ba nao pơ̆ sang ia jrao lơm ruă kraih laih pơjrao suaih tơnap biă. Yua anun, pơtă mơnuih ƀôn sang anăm rŏng hyu blơi mă ia jrao pơjrao ôh, biă ñu hăng tơlơi ruă bôh ƀleh. Khom tañ ba nao pơ̆ sang ia jrao pioh ƀing ơi ia jrao juăt pơjrao tơlơi ruă anai pơjrao hmao tlôn. Hơdôm mơnuih rơmong, plên, tơtăng ară drah, ruă hơtai bôh… ƀudah ƀing mơnuih ruă tơdu bôh ƀleh hmâo tom bôh than (thun tha hmâo tơtăng ară drah, prung jua pơpư̆ hơtai bôh, rơmong plên, hmâo rơnoh ƀong huă mơxin lu hloh kơ 5 gram hra sa hrơi ƀudah mơñum ia mih, ia sik lu hloh 1 lit sa rơwang hrơi tơjuh) lĕ amra ruă kơdol ară drah lu mơ̆ng 30-40%. Yua anun hơdôm mơnuih anai khom đing nao pel ĕp tơlơi suaih pral na nao, rim tal, hmâo jơlan gah hơdip klă pioh wai lăng klă tơlơi ruă amra ba truh tơdu bôh ƀleh hăng kơdol ară drah.

Lơ̆m dol arăt drah,  mơnuih hơmâo tơlơi ruă boh ƀleh jing mrô mơnuih juăt hơmâo lu kơ djai soh. Kiăng thâo hluh tong ten hloh kơ tơlơi anai, anăp či pơsir sit ƀuh mơnuih dol arăt drah yua tơlơi ruă ngă, ơi ia jrao kơhnăk hơnơ̆ng II juăt CK II, Nguyễn Ngọc Hoàng-Khua anom pơjrao tơlơi ruă rơka-Boh ƀleh hăng jơlan mơ-añă, mơ̆ng Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư hơmâo tơlơi pơtă pơtăn bơ ră ruai tui anai.

-Ơ ơi ia jrao, anŏ hơgĕt ñu ngă kơ mơnuih ruă pơ-ai amăng boh ƀleh amuñ bơrơbuh yua dơ̆l arăt drah ngă ?

-Ơi ia jrao Hoàng : Ruă boh ƀleh ƀudah pơ-ai lơ̆m boh ƀleh hơmâo 3 khul tơlơi ba truh. Sa lĕ mơnuih ruă boh ƀleh ñu tơdu kơƀah anŏ ngă kơtang, hrŏ trun albumin drah. Hrŏ albumin drah lĕ ƀing hơmâo tơlơi ruă amuñ biă dơ̆l arăt drah rô, ba truh bơrơbuh đih, ƀing anun yơh pơ-ai kơtang, ƀu hơmâo pran jua, ngă tơdu hrŏ hĭ albumin amăng drah, mut tơbiă mơ̆ng boh ƀleh. Biă mă ñu ƀing ruă boh ƀleh kơtang tơl nao tlâ̆o bơkơtang glăi boh ƀleh, juăt lăi chạy thận rim rơwang pơkă, mrô či bơrơbuh đih lu biă mă, kah hăng ƀing rơmŏng plin. Dua lĕ mơnuih ruă boh ƀleh juăt ñu drah nur, drah rô čơtăng hmar đơi, ăt phun ñu ba truh ngă pơčah arăt hloh bơrơbuh đih, yua tơbiă mơ̆ng ruă boh ƀleh soh yơh ngă. Abih bang 95% mrô mơnuih ruă boh ƀleh lêng kơ drah nur soh. Sit drah nur, ñu čơtăng arăt drah sit mơ̆n pơčah arăt truh bơrơbuh đih mơtam. Mrô mơnuih čơtăng arăt drah hăng ƀing tha rơma ruă boh ƀleh tơl tlâ̆o jrao ngă bơkơtang glăi boh ƀleh lĕ amuñ biă hơmâo tơlơi bơrơbuh đih truh 120% pơkă hăng mơnuih huăi hơmâo tơlơi ruă. Drah nur yơh phun ñu ba truh bơrơbuh đih lu. Khul tal 3 lĕ, mơnuih ruă boh ƀleh samơ̆ kơƀah drah, hrŏ hĭ albumin amăng drah ăt ba truh bơrơbuh đih truh 20%.

-Ngă hiư̆m pă kiăng thâo krăn tơlơi ruă amra ngă dơl arăt drah? Laih anun sit ƀuh mơnuih dol arăt drah ta kiăng ngă hơgĕt ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Hoàng : Sit ƀuh mơnuih ruă hlip yua dol arăt drah ƀudah pơrơbuh đih thâo, sa tơlơi yom biă mă kiăng djru kơ pô ruă anun dưi hơdip. Tơdah kaih kơnong sa mơnit đôč 2 klăk asar drah, čơđeh asar amăng dlô akŏ amra djai hĭ ƀu thâo pơhơdip glăi ôh. Lơ̆m ƀuh ñu phara biă mă, wê̆ amăng bah, ƀiu ƀao pơhiăp ƀu truh hăng pô anun pơrơbuh đih, drơi jăn ñu duaih pơ-ai buai, bruă blung a khom ngă lĕ, lăng amăng bah ñu wê̆ wŏ, ta anăm brơi pô ruă ƀong mơñum hơgĕt ôh, ƀu pĕ angin, ƀu tlâ̆o pơtơbiă drah ƀơi čơđeng tơngan ôh laih anun kŏn brơi mơñum ia jrao akha kyâo, jrao đưm lơi. Tơdah ta ngă soh glăi hă, ngă kơ bruă pơjrao kơ mơnuih ruă dol drah anun jai rơnang hloh đôč. Khom ba nao pơ sang ia jrao hmao kru mơtam. Hơneč mă mông mơnit ječ ameč anun ba nao pơ sang ia jrao. Sit ƀuh mơnuih dol arăt drah pơrơbuh tui anun, mông mơnit yơh yom biă mă kiăng pơhơdip glăi kơ pô anun, jing ba nao pô anun pơ sang ia jrao yơh yom biă mă, tañ hloh klă hloh. Rơngiao kơ anun, hơmâo mơ̆n đa ƀu thâo ôh ta pô hơmâo tơlơi ruă boh ƀleh, kơnong thâo tơlơi ruă drah nur čơtăng arăt drah đôč, yua kơ anun lơ̆m ruă tơlang rŏng, ruă kơ-iăng lĕ khom nao ĕp lăng tơlơi ruă jơlan ia mơ-añă, ƀu dưi mă yua ia jrao tă tăn ôh, khom nao ĕp lăng djơ̆ tơlơi ruă kah pơjrao. Gru kơnăl mơnuih čơtăng arăt drah, drơi jăn bơrơbah, gleh glăr, pơ-ai buai, klĭ kliăng ƀlơih, sit mơ̆n ruă boh ƀleh mơtam anun. Ƀudah kơƀah drah, klĭ kliăng kơñĭ, nao mơ-añă lu wơ̆t, mơ-añă ruah mơtrăn khom nao pơkă lăng pơ ơi ia jrao pơjrao jơlan mơ-añă ƀudah ĕp lăng boh ƀleh. Sit dol arăt drah giong pơjrao ñu amra hơmâo glăi 40%, tal dua lĕ amra kraih hloh yua dol drah ngă. Tơdah mơnuih ruă tơl rơwen, ruă boh ƀleh jai kơtang tui, truh jơlan ia mơ-añă hăng hruh ia mơ-añă ƀu bơtơpư̆ hơđong ôh, anun ƀlĕ ia mơ-añă tă tăn ƀu thâo krăn ôh, mông anun amuñ truh rơnah, ƀu thâo mơ-añă tañ biă djai yua ƀu truh mơ-añă.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!