Lơm sầu riêng ba sĭ mơdrô pơ tač rơngiao tui jơlan phun pơ dêh čar Khač, mơnuih ngă hmua Dak Lak hok mơ-ak biă mă. Sầu riêng mơboh, hơmâo nua ba glăi pơhrui lu hloh brơi lu sang anŏ. Mơng anun, lu mơnuih čang rơmang amra ngă pơdrong asah mơng phun pla anai. Rơnuč thun hlâo, ơi Bùi Quang Tuân dŏ amăng tơring kual Phước An, tơring glông Krông Pač ăt ƀu hơ-ưi phă hĭ 7 ar đang kơphê hơdai nao pla sầu riêng.

“Ră anai glăk pơplih hĭ đang pla kơphê hơdai nao pla sầu riêng. Yua phun pla anai dưi sĭ mơdrô pơ tač rơngiao tui jơlan phun ba glăi pơhrui lu hloh”.

Ƀu gah gơnah nao hơdôm tơlơi pơhŭi mơng gơnong bruă bơdjơ̆ nao, lu mơnuih ngă hmua ƀơi Dak Lak glăk phă hĭ hơdôm phun pla hơđăp hơdai nao pla sầu riêng amăng bơyan hơjan anai. Ơi Trần Xuân Quyền, Khua Jơnum min mơnuih ƀôn sang să Ea Tar, tơring glông Čư̆ Mgar brơi thâo, tui tơlơi pơkă, truh thun 2025, đang hmua pla phun boh troh amăng să giăm 500 ektar, lu hloh lĕ boh sầu riêng. Samơ̆, truh ră anai đang hmua pla rơgao hăng tơlơi pơkă.

“Amăng hơdôm thun rơgao, đang hmua pla phun boh troh amăng să, sit biă ñu lĕ hmua pla sầu riêng pok prong tui. Mơng 500 ektar ră anai giăm 800 ektar, amăng anun giăm 500 ektar phun sầu riêng glăk pĕ pơhrui. Bơ dŏ glăi lĕ đang hmua pla pơplah pơphun hrŏm kơphê, tiu hăng hơdôm phun pla pơkŏn”.

Tui mrô jŭ yap phrâo hloh mơng gơnong bruă ngă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan tơring čar Dak Lak, đơ đam tơring čar hơmâo giăm 33.000 ektar pla sầu riêng, đĭ giăm 10.000 ektar pơhmu hăng thun 2022. Hăng đang hmua anai, sầu riêng pơhrui glăi amra rơgao hăng hơnong pơkă ba tơbiă hăng ăt glăk pok prong tui dong. Samơ̆ hăng bruă pơplih raih daih amra ba truh kơ bruă ƀu bơkơnar amăng wai lăng gơnam đang hmua, amra ngă tơnap ba sĭ pơ tač rơngiao, bơbeč nao rơnoh yôm mơng gơnong bruă sầu riêng. Ơi Nguyễn Hắc Hiển, Khua anom bruă tơjŭ pla hăng wai lăng phun pla tơring čar Dak Lak bơngŏt brơi thâo:

“Mrô kual pla hơmâo pơkă ƀiă biă mă 10 ektar, pla pơjing tui jơlan gah pơsit tŭ yap hăng kiăng pơlir hơbit, kiăng čih glăi mơng mơnuih ngă hmua….Đang hmua pla anet, ngă tui hor, mơ̆ pla raih daih dong kiăng hơmâo djop tơlơi gal sĭ mơdrô pơ tač rơngiao lĕ tơnap tap biă mă. Kual pla pơjing raih daih kiăng mă yua ha amăng plĕ boh thâo phrâo ăt tơnap tap mơn. Mơng bruă pơgang hlăt mŏt, bruă wai lăng gơnam đang hmua, bruă mă yua kmơk, ia jrao amăng ngă hmua, wŏt hăng bruă pơhrui ăt tơnap tap mơn”.

Tui ơi Đặng Bá Đàn, Khua anom bruă pơsur ngă hmua kual Dơnung tong krah hăng Dap kơdư gah Ding jum ngă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan, bruă pơplih hơdai nao pla sầu riêng lu đơi, ƀu hơmâo wai lăng, ƀu kiăo tui jơlan gah mơng hơdôm anom bruă bơdjơ̆ nao ră anai amra ba truh lu tơlơi hŭi rơhyưt. Aka ƀu lăi nao dong, rơngiao kơ Việt Nam, sầu riêng ba sĭ mơdrô pơ dêh čar Khač ră anai ăt lu mơn mơng hơdôm kual ngă hmua pơkŏn hơmâo mơng dêh čar Thái Lan, Philippines….Kơ pơđĭ kyar gơnong bruă sầu riêng, ơi Đặng Bá Đàn brơi thâo:

“Kiăng tui jơlan bơwih ƀong pla pơjing rah, rông hlô rah, pơhlôm gơnam hiam, tui jơlan hơdjă, hơmâo hơnong pơkă tui mrô kual pla, hơdôm bruă pơkra pơjing klă hloh. Sit biă ñu lĕ bruă pơphun kiăng pơlir hơbit hăng hơdôm anom bơwih ƀong sĭ mơdrô pơ tač rơngiao, anom bruă pơkra pơjing hăng mơnuih ngă hmua”.

Mơnuih ngă hmua kiăng pơmĭn tong ten, jŭ yap glăi mơng hrơi pla sầu riêng, kiăng mơng 5-6 thun kah dưi pĕ pơhrui. Tui tơlơi juăt ƀuh, pla giong trơ̆i hĭ lok nao lok rai, ƀuh arăng pơhrui lu ta luh nao pla ƀơi Dak Lak lăi phrâo, kual Dap kơdư hnun mơn, tơlơi anai ngă bơngŏt kơ lu mơnuih.

Hơdră mă yua hơbâo pruai djah brŭ kiăng dưm amăng đang sầu riêng

Hrơi blan anai, lu đang boh sầu riêng pla ƀơi tơring čar Dak Lak hlăk wai lăng răk rem phun kyâo brơi rŭ glăi hiam tơdơi kơ pĕ boh, kiăng thun pơ anăp dưi hơđong pĕ boh bơyan thun phrâo. Hrŏm hăng anun, hơdôm tơlơi bơngơ̆t kơ hơdră mă bruă; trơ̆i than, lah čơƀeng, jik rơ̆k kuai lŏn, lu pô hmua bơngơ̆t kiăng pơhrua nao anŏ jing, đĭ hiam kơ phun pla hăng ba yua hơbâo pruai djah djâo brŭ, brơi rŭ glăi phun pla tŭ yua hloh. Kiăng dưi pơsir bruă anai, pô čih tơlơi pơhing phrâo hơmâo mông tơña kơ nai prin tha Phạm Công Trí, mơnuih kơhnăk amăng bruă ngă hmua lăi pơthâo kơ bruă ba yua hơbâo, kmơ̆k pruai djah djâo brŭ kiăng rŭ glăi phun sầu riêng kơtang glăi tơdơi kơ bơyan pĕ boh.

-Ơi nai prin tha Phạm Công Trí, kmơ̆k djah djâo brŭ pơđăm lui amăng lŏn ñu hơmâo tơlơi gơgrong klă hiư̆m pă hăng anŏ pơđĭ hơnơ̆ng jing kơ phun boh sầu riêng sit pla plah wah amăng đang hơdôm phun pla pơkŏn ?

-Nai prin tha Phạm Công Trí: Phun boh sầu riêng dưi pla hrŏm hơdôm phun pla pơkŏn pơjing rai anih anom man ƀrô djơ̆ lăp. Lơ̆m rơnuk pơblih ayuh hyiăng lŏn tơnah, adai hơjan hlim pơ-iă ƀu gêh găl, hơbô̆ đang hmua pla pơjing djơh hăng anai amra djru mơnuih ngă hmua dưi wai lăng phun sầu riêng rah hăng phun pla pơkŏn ñu gêh găl hloh. Kah hăng thun hlâo kơ anai, ƀơi lu đang boh sầu riêng hơmâo hla hlung trun jing djah ƀơi gŭ phun lŏn djrưh hiam hloh laih anun djah brŭ ngă pơhial kơ lŏn đang. Akha boh sầu riêng hăng djop phun pla pơkŏn amra kơtang biă mă. Lơ̆m anun ƀơi kual rơhaih thu ƀiă lĕ, mơnuih ngă hmua jik rơgoh rơ̆k tơ̆k, pruih ia jrao ngă rơgoh rơna, pơmao klă amăng lŏn sit mơ̆n pơ anun amra jing lŏn mơsăm tui. Yua kơ anun ta ƀuh rơđah kmơ̆k djah djâo brŭ yom biă mă kơ đang phun pla. Laih anun sa tơlơi dơ̆ng ƀuh rơđah hơbâo djah djâo brŭ ăt klă kơ tơhnal rơka ƀơi phun kyâo biă mă ñu hơdôm nam rơka ta ăt dưi pơgang. Yua kơ anun, ƀing ta ăt khom mă yua hơbâo pruai, kmơ̆k djah djâo brŭ, hơmâo pơmao tŭ yua kơ lŏn, amra dưi pơgang hĭ pơmao sat phitoptora hăng djop mơta pơmao hơmâo kman ngă brŭ, čơđang phun kyâo ta dưi wai lăng hĭ mơ̆n.

-Kah hăng ih hơmâo lăi laih anun nai prin tha ah, kmơ̆k brŭ djah djâo dŏ amăng lŏn yua mơnong brŭ jing tŭ laih anun ñu dưi pơgăn hĭ pơmao sat, ta ăt khom kiăng pơhrua nao kmơ̆k djah djâo brŭ hiư̆m pă ?

-Nai prin tha Phạm Công Trí: Ƀing gơmơi ƀuh lĕ kmơ̆k djah djâo brŭ đôč aka ƀu djop ôh, tui hăng hơmâo ĕp lăng ƀuh lu tal lŏn kiah hơmâo 20 cm đôč, yua kơ anun phun sầu riêng ñu kiăng kmơ̆k brŭ mơ̆ng djah djâo lu hloh. Biă mă ñu, ƀơi tơhnal tơdŭ tha ñu gô nao, khom lui rơ̆k hnun anăm jik rơgoh hĭ ôh, ta ăt khom pruih nao ia kmơ̆k djah djâo brŭ kiăng jing hloh. Kmơ̆k mơnong hơdip, djah djâo brŭ amra kơ lŏn amăng rơ̆k kơpal ñu djrưh mơta, hrip mă khul kman añĕ, mơnong hơdip tŭ yua, lơ̆m añ ta mơ̆ng dưm nao kmơ̆k brŭ djah djâo ngă kơtang amăng lŏn pơđĭ tui anŏ jing hnun kah phun boh sầu riêng ta mơ̆ng boh jor.

Lăng nao anŏ tơ-ui hla mơ̆ng than ñu gô hơdôm phun sầu riêng phrâo pĕ boh lĕ anai jing sa hơdră rŭ glăi gêh găl hloh hăng pơjing phun pla phrâo jing hăng kơtang tui. Kâo pơ añă glăi dơ̆ng lĕ, kmơ̆k djah djâo brŭ ñu tŭ yua biă mă kơ đang phun pla, ăt kiăng pơhrua nao lu hloh ră anai, yua ră anai kmơ̆k djah djâo ta dưm nao aka ƀu djop ôh, kiăng pơgang ba anŏ djrưh amăng đang boh sầu riêng ăt kah hăng phun pla pơkŏn mơ̆n.

-Tui anun tơdah yua kmơ̆k djah djâo brŭ amăng hrơi blan kiăng boh sầu riêng ñu ru glăi kiăng kơđiăng nao tơlơi hơgĕt lĕ ơ nai prin tha ?

-Nai prin tha Phạm Công Trí: Kmơ̆k djah djâo brŭ, mơnuih ngă hmua kơđiăng tui anai, mơta sa kmơ̆k djah djâo brŭ juăt lăi hữu cơ vi sinh ñu djru kơ lŏn hăng ayuh hyiăng klă biă hiam kơ hun boh sầu riêng ƀing ta, hơmâo anŏ kơtang laih anun ngă bơkơnar, huăi hlăt pơčram arong aruač găm. Yua kơ anun laih bơyan pĕ boh giong khom rơnăk hĭ phun pla trơ̆i abih atong ñu rơbêh pĕ ƀu tơ̆i rơgoh plĕ ƀơi lŏn pioh lui djah djâo brŭ hiă tañ hloh. Tơdah bơyan không djah djâo ƀu brŭ ôh kơnong krô dŏ glăi ƀơi lŏn hŭi hơmâo arong aruač, một găm lĕ ta pruih ia jrao pơgang arrong aruač laih anun rơnăk hĭ đang boh troh ngă hiư̆m pă klă tŭ yua kơ lŏn, kah hăng ngă hla hlung djah djâo amăng đang brŭ hĭ lik amăng lŏn pơđĭ anŏ jing, pơhrŏ anŏ mơsăm kơ lŏn đang. Akha phrâo bluh čăt đi lu mông anun arong aruač hlăt čao plai ƀiă mơ̆n. Lu đang ta ƀu kiăng pruih ia jrao đơi ôh amăng gŭ lŏn anun hơmâo laih djah djâo brŭ pơđăm lui ƀudah pruih ia jrao ngă brŭ hla hlung ƀơi lŏn ñu amra ngă bơkơnar glăi anŏ jing amăng lŏn. Dua dơ̆ng lĕ, ƀing ta khom pruih kmơ̆k arăng pơkra laih mơ̆ng djah djâo brŭ pơđam lui kơ lŏn, kiăng kơ lŏn đang ñu rơ-un jing hloh. Tơdah anŏ djrưh ñu lu amra gêh găl pơtrut kơ lŏn ñu hiam tui, tal pruih ia kmơ̆k hơbâo pơjing mơ̆ng djah djâo mơ̆ng 15-20 hrơi brơi phun boh troh đĭ glăi, rŭ glăi anŏ hiam kơ phun pla. Lơ̆m hrơi blan djah djâo brŭ tui klă hăng hơdôm djuai pơmao sat ăt dưi pơgang mơ̆n, kah hăng ta ngă pơrơgoh đang boh troh hăng hơdră rông mơnong hơdip tŭ yua, pơgăn pơmao ngă sat tŭ yua biă mă. Amăng bơyan hơjan lĕ ƀing ta pruih ia kmơ̆k jing mơ̆ng 2-3 wơ̆t amăng črăn anai yom biă mă. Lơ̆m adai hơjan mơsah lu pơmao sat amra lar prong mông anun ăt ta dưm djah djâo brŭ, brơi rông mơnong hơdip añĕ pơmao hiam ñu pơgăn glăi pơmao sat amăng lŏn, amra ngă bơkơnar anŏ hiam jing mơ̆ng loưn đang ta lu hloh.

-Hnun hă, bơni kơ ih nai prin tha Phạm Công Trí hơmâo pioh mông bơră ruai tom anai!