Amăng bơyan pơ-iă hang kơtang hloh, lơm đang pla kơphê jum dar glăk añot hla, mơ̆ 2 ektar đang kơphê sang anŏ ơi Nguyễn Ngọc Bích, amăng plơi Kép, să Ia Mơ Nông, tơring glông Chư Pah, tơring čar Gia Lai ăt mơtah mơda. Rơbêh 3 thun hlâo anun, ñu hơmâo gơgrong tuh pơ alin dưm đing pruih pơkrem hăng klơi 2 boh dơnao dưm ƀat hŭi ia ram hyu, dưi pơkŏng ia giăm 3.000 met khối amăng hmua mơtăm:

“Pruih pơkrem tui anai lơm phun kyâo kơƀah ia ƀing gơmơi amra pok pruih mơng 1-2 mông djop laih. Jai hrơi atur ia jai aset tui, mơ̆ pruih ia pơkrem tui anai ba glăi tŭ yua amăng bơwih ƀong huă”.

Ayong Vi Văn Tiến, mơnuih juăt hyu klơi dơnao dưm ƀat huăi ngă ia ram hyu amăng hơdôm boh tơring čar kual Dap kơdư brơi thâo, bơyan không phang thun anai lu đang pla sầu riêng, kơphê kơ mơnuih ngă hmua dưi pơhlôm brơi ia yua lơm hơmâo dơnao pơkŏng lui ia mơng bơyan hơjan. Hơdôm dơnao pơkŏng ia anai klơi pơkra rơgêh đôč mơ̆ ba glăi tŭ yua.

“Dơnao pơkŏng ia 1.000 met khối tuh pơ alin mơng 30-35 klăk prăk. Anŏ yôm pơglăi mơng hơdôm boh dơnao anai lĕ huăi ngă ia ram hyu, ăt kjăp hơdôm hơpluh thun”.

Kơtưn ba glăi boh tŭ yua yua dưi pơkŏng glăi ia mơng bơyan hơjan pioh pruih amăng bơyan không phang lĕ tơlơi rơkâo sit nik mơng bruă ngă hmua ƀơi kual Dap kơdư. Sa, dua tơlơi pơčeh hơmâo hăng glăk hơmâo hơdôm boh ƀon lan pok pơhai ƀơi hơdôm kual ataih, asuek, hơdôm anih tơnap tuh pơ alin bư̆ dơnao pơkŏng ia pơprong.

Ƀơi tơring čar Lâm Đồng, dong mơng 8 thun hlâo anun, tơring čar anai hơmâo pok pơhai akŏ bruă djru bruă bư̆ dơnao pơkŏng ia anet djru brơi jơlan hơdră man pơdong plơi pla phrâo. Mơnuih ƀôn sang bư̆ rĭm boh dơnao anet hloh 500 met khối, dơnao prong hloh 1.500 met khốt amra hơmâo tơring čar djru brơi 50% mrô prăk kak. Truh ră anai, akŏ bruă pơđĭ kyar giăm 3.000 boh dơnao, djơ̆ hăng tơlơi kiăng pruih brơi giăm 12.000 ektar phun pla. Sa amăng hơdôm boh sang anŏ tŭ mă tơlơi dưi mơng akŏ bruă anai, ơi Phùng Văn Tĩnh, dŏ amăng plơi Phúc Thọ 2, să Tân Hà, tơring glông Lâm Hà, tơring čar Lâm Đồng hur har brơi thâo: yua 2 boh dơnao pơkŏng lui ia mơng bơyan hơjan, 2 ektar đang kơphê hăng kơčong čư̆ kơ sang anŏ ƀu huăi kơƀah ia dong tah.

“Ia pruih brơi đang hmua ƀơi anai mơng 2 boh dơnao. Sa ƀô̆p mơng ia krông čroh hnoh, dua dong lĕ hăng kơdư hơmâo bư̆ dơnao pơkŏng ia hăng hơmâo ƀô̆p pơkŏng lui pioh pruih amăng bơyan không phang anai”.

Ƀơi tơring čar Dak Nông, gơnong bruă bơdjơ̆ nao glăk pơjing akŏ bruă rơbêh 200 klai prăk bư̆ 10 dơnao rôk tui čroh ia Ea Diêr, tơring glông Čư̆ Jut. Ơi Lê Trung Kiên, Khua anom bruă wai lăng dơnao pơkŏng ia tơring čar Dak Nông brơi thâo, hơdôm boh dơnao pơkŏng ia tơdah pơkra giong, 3.000 ektar phun pla amra djop ia pruih.

“Rin bruă anai hơmâo 10 boh dơnao pơkŏng rôk tui čroh ia kiăng pơhlôm brơi ia pruih. Sit biă ñu lăp djơ̆ hăng kual pla pơjing raih daih, yua anun bruă pơhlôm lu tui dơnao pơkŏng ia anet brơi hơdôm boh sang anŏ lĕ lăp djơ̆ biă mă”.

Kiăng pơsit tong, kual Dap kơdư hơmâo 6 blan không phang, juăt kơƀah ia yua, samơ̆ anai lĕ tơlơi dưi phara hăng phun pla. Tui nai prin tha Trần Vinh, Khua anom bruă kơsem min boh thâo ngă hmua, pla đang glai kual Dap kơdư, hơdôm phun kyâo boh troh bơnga, mơboh amăng bơyan không phang ăt kiăng pruih ia samơ̆ ƀu kiăng hơjan ôh. Tơdah hơjan hlim amra ngă boh djruh abih ngă pĕ pơhrui ƀu hơmâo. Samơ̆ tơdah pruih djop ia, jai pơ-iă, boh troh jai jơman, bơyan không phang jing bơyan yôm brơi kual Dap kơdư. Nai prin tha Trần Vinh brơi thâo:

“Kơphê, tiu, sầu riêng, phun boh troh ăt kiăng hơmâo bơyan không phang mơn. Sit biă ñu kual Dap kơdư hơmâo 6 blan không phang lĕ tơlơi gal kiăng phun kyâo dưi bluh than, bơnga, tơlơi pơhlôm klă brơi djop phun pla bluh bơnga hăng mơboh. Tơdah kual Dap kơdư hơmâo 3 blan không phang, năng ai ñu ƀu hơmâo lu đang hmua pla phun kyâo boh troh kar tui anai. Bơyan không phang samơ̆ ăt kiăng pruih ia, tơdah ƀu pơhlôm brơi ia pruih ăt ƀu mơboh lơi”.

Ia hơjan ƀơi kual Dap kơdư giăm 1.800 mm, abih tih ia pơhlôm brơi giăm 100 klai met khối ha thun, anai lĕ lu biă mă tui tơlơi kiăng pruih brơi 2 klăk ektar phun pla. Samơ̆ 90% ia hơjan amăng 6 blan (dong mơng blan 5 truh blan 10). 6 blan không phang (dong mơng blan 11 truh blan 4) ăt ngă kơƀah ia mơn. Amăng hrơi blan laih rơgao, lu jơnum bơkơtuai kơ bruă pơhlôm brơi ia yua pơđĭ kyar bơwih ƀong huă-mơnuih mơnam kual Dap kơdư hơmâo pơphun. Samơ̆, hơdră kiăng bơkơnar mă yua ia ăt glăk ngă glêh tơnap mơn.

Lơm bruă dưm dăp man pơkra, tuh pơ alin bư̆ dơnao pơkŏng ia ƀơi kual Dap kơdư kiăng lu prăk kak hăng hrơi blan, mơng tơlơi sit nik, bruă amuñ ƀiă lĕ gum djru, pơsur mơnuih ngă hmua, hơdôm boh sang anŏ, anom bơwih ƀong hrŏm bư̆ mă dơnao pơkŏng ia pioh yua pruih pơkrem. Tơlơi anai ƀu djơ̆ kơnong pơtrut gum hrŏm mơng mơnuih ƀôn sang đôč ôh mơ̆ ăt ngă pơplih tơlơi juăt amăng pla pơjing hăng pơgôp pơjing kual ngă hmua tui tơlơi pơkă.

Amăng jơnum đơ đam dêh čar hruă kjăp hăng pok pơhai ngă tui tơlơi pơtrun mrô 23 mơng Ding jum kơđi čar kơ jơlan gah pơđĭ kyar bơwih ƀong huă-mơnuih mơnam hăng pơgang rơnuk rơnua ƀơi kual Dap kơdư truh thun 2030, anăp nao truh thun 2045, Khua git gai Ping gah dêh čar ơi Nguyễn Phú Trọng lăi pơtong, kual Dap kơdư pơđĭ kyar aka ƀu djơ̆ tơlơi gal. Mă yua boh thâo phrâo, pơčeh phrâo amăng ngă hmua aka ƀu đing nao lăp djơ̆. Glai rưng hrŏ tui ngă atur ia jai khŏt tui, mơng anun ngă kơƀah ia na nao.

Tui krăo lăng, kơsem min tong ten, Ding jum kơđi čar hăng ƀing khua mua pơprong mơng Ping gah hơmâo lăi pơthâo sa, dua tơlơi bơdjơ̆ nao glai rưng, ngă đang hmua, ia yua hăng không phang khŏt ia ƀơi kual Dap kơdư. Mơng anun, Khua git gai Ping gah dêh čar ơi Nguyễn Phú Trọng rơkâo.

“Gir run truh thun 2030, kual Dap kơdư lĕ kual pơđĭ kyar tañ, hơđong kjăp hluai tui bơwih ƀong mơtah, rô nao rai. Pơđĭ kyar bơwih ƀong ngă đang hmua ba glăi tŭ yua hloh, hluai tui mă yua boh thâo phrâo, pơplih pơčeh phrâo, pơjing kual pla gơnam đang hmua pơprong, hơmâo anăn apăn sĭ mơdrô amăng jar kmar, pơlir hăng hơdôm anih anom pơkra pơjing. Glai rưng, sit biă ñu hơmâo kual glai phun hăng pơhlôm djop mơta, djă pioh hăng pơđĭ kyar, pơhlôm brơi djop ia yua”.

Kual Dap kơdư hơmâo rơbêh 2 klăk ektar đang hmua, prong hloh lĕ kual lŏn drơ̆t bazan, pơjing rai hơdôm kual pla pơjing phun kyâo boh troh sĭ mơdrô hơmâo nua amăng kual hăng tar ƀar rŏng lŏn tơnah. Samơ̆, ngă hmua lĕ bruă bơwih ƀong phun ƀơi kual Dap kơdư hăng hơdôm klăk boh sang anŏ, ră anai ăt bưp tơnap tap lơm truh bơyan không phang./.