Hăng rơbêh kơ 20 thun ngă đang kơphê, samơ̆ akă ƀu hmâo hrơi hơpă ơi Trần Văn Diên, să Hoà Thắng, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak glăi ƀuh pô kiăng hyu hơduah ĕp lăng, pơhrua nao bôh thâo, gum hrŏm hơdôm anih hrăm pla, bơwih brơi kơ phun kơphê kah hăng ră anai. Sa črăn yua kơ phun pla tha sui thun khom pla glăi, pơjeh phrâo khom hmâo hơdră phrâo, samơ̆ tơnap tap hloh lĕ hơdôm thun jê̆ hăng anai ayuh hyiăng ƀu hơđong ñu ƀu dưi mă yua hơdră hơđăp pioh bơwih brơi kơ đang phun pla. Ơi Trần Văn Diên brơi thâo:

 “Ră anai ayuh hyiăng glêh tơnap hmâo lu bơbeč truh amăng bơwih brơi pơplih na nao. Ră anai bơyan hơjan laih pruai kơmok ăt akă dưi pruai mơn yua kơ hơjan ƀu thâo lê̆ gah ƀu djơ̆ kah hăng đưm hlâo adih dong ta. Biă ñu hơdôm phun pla phrâo ră anai kâo pla sa rơwang hrơi tơjuh laih khom rao koh kah hăng phun kơphê lĕ ƀu dưi đĭ ôh”.

Hrŏm hăng tơlơi bơngot, ơi Bùi Duy Tân, să Đăk Hà, tơring glông Ngọc Hồi, tơring čar Kon Tum lăi pơthâo, dua thun rơgao, nua kơphê đĭ ngă mơnuih ngă đang kơphê kah hăng ñu mơ-ak biă, samơ̆ tơlơi mơ-ak anun ƀu pơhlôm ôh lom bơdjơ̆ mơ̆ng ayuh hyiăng pơplih jai hrơi rơđah, ayuh hyiăng pơplih, hơjan pơ-iă ƀu hơđong hmâo bơbeč truh bruă bluh bơnga hơdai bôh mơ̆ng phun pla. Khă dưi bơwih brơi tŏng ten samơ̆ mrô bôh ñu, anô̆ klă hiam kơphê ƀu pơhlôm đơi ôh. Tơlơi bơwih ƀong sang anô̆ ăt ƀu đĭ kyar đơi ôh.

 “Gah ayuh hyiăng lĕ bơbeč truh prong biă hăng neh wa ƀing gơmơi, yua kơ hlâo adih bơyan hơjan bơyan pơ-iă rơđah rơđông, tơdơi anai hmâo tơlơi plah nao rai. Hăng ayuh hyiăng pơplih bơbeč truh prong phun pla hăng hloh kơ anun dong ngă đang hmua biă ñu kơmok pruai đĭ nua lu bơdjơ̆ nao prăk pơhrui glăi mơ̆ng neh wa ƀing gơmơi”.

Dong mơ̆ng tơnap tap mơ̆ng mơnuih ngă đang hmua Dap Kơdư amăng bruă ngă đang kơphê ră anai, Anom kơsem min bôh thâo măi mok đang hmua, đang kyâo Dap Kơdư, Anom pơsur bruă đang hmua dêh čar hăng Sang bruă sĭ mơdrô kơmok pruai Bình Điền hmâo gum hrŏm ngă tui laih jơlan hơdră “Ngă đang kơphê pơplih tañ juăt hăng pơplih ayuh hyiăng kual Dap Kơdư” rơwang 2023-2025 kiăng djru mơnuih ngă đang hmua ƀơi Dap Kơdư juăt hăng pơplih ayuh hyiăng, pơdŏng kual pla kơphê kơjăp phik. Gum hrŏm jơlan hơdră, ƀing apăn bruă pơsur bruă đang hmua să dưi pơhrăm hơdôm bôh thâo mrô rơbêh kơ 500 bôh sang anô̆ ngă đang kơphê ƀơi 5 bôh tơring čar Dap Kơdư. Ƀing kơsem min bôh thâo phrâo pel ĕp hăng pơblang 200 ektar lŏn dô̆ hơdôm tal ngă đang kơphê amăng hơdôm blah đang pla ha jăn kơphê, pla plah (sầu riêng, tiu), amăng hơdôm blah đang phun pla tha, đang phun pla hmâo lu bôh... kiăng hơduah ĕp kơ glông lŏn mơnai ăt kah hăng pơsit bơbeč mơ̆ng pơplih ayuh hyiăng truh kơ bruă ngă đang kơphê ră anai hăng pơkă lăng hlâo kơ 3 thun pơ̆ anăp. Ơi Trần Vinh, Anom kơsem min đang hmua, đang kyâo Dap Kơdư lăi lĕ:

 “Pơ̆ anăp anai, ƀing ta khom ngă hơdôm hơdră ngă đang kơphê pơplih tañ tui jơlan gah phrâo anai lĕ neh wa ƀơi Dap Kơdư amra čơkă mă hơdôm bôh thâo phrâo, hơdră phrâo kâo pơmin mrô bôh, bôh tơhnal amra prong hloh lu bơhmu hăng rơwang thun 2017-2022”.

Hăng tơhnal pơkă anăp nao kơtưn bôh thâo hăng hơdră phrâo amăng ngă đang phun pla hmâo bruă gơgrong kah hăng pla glăi, hơdư̆ mă yua ia klơi khoer, mă yua ia jrao gun lăp djơ̆, pơplih phrâo phun pla kơ mơnuih ƀôn sang... pơjing kual pla kơphê rơđah, hrŏ trun prăk mă yua, pơplih ƀiă prăk pơhrui glăi mơ̆ng mơnuih ƀôn sang lĕ hơdôm tơlơi gir run mơ̆ hơdôm bơnah gum hrŏm bruă hrŏm hăng bruă ha jăn glăk djru mơnuih ngă đang hmua ƀơi Dap Kơdư juăt hăng pơplih ayuh hyiăng, pơjing kual pla kơphê kơjăp. Ơi Lê Quốc Thanh, Khua Anom pơsur bruă đang hmua dêh čar ta brơi thâo:

 “Ƀing gơmơi glăk pơdŏng tui jơlan gah pơsit mơ̆ng ding jum đang hmua lĕ pơjing kual pla kơ phun kơphê hăng mă yua hơdôm hơdră pla phrâo amăng bruă mă mơng hơdôm grŭp plơi pla mơ̆ ƀing gơmơi glăi pơjing ƀơi hơdôm plơi pla lĕ anih pơtô glăi hơdôm bôh thâo phrâo, lăi pơthâo hơdôm bruă mă ƀơi anăp hăng mơnuih pla hrŏm hăng neh wa ngă đang kơphê pơjing hơdôm hơdră mă yua bôh thâo phrâo amăng bruă ngă đang pla”.

Kiăng pơlar bruă pla kơphê kơjăp, ƀu dưi kơƀah bruă pla kơphê pơplih tañ juăt hăng pơplih ayuh hyiăng. Yua anun, hrŏm hăng tơlơi găn rơgao bruă pla kơphê hmâo hơđăp, mơnuih ngă đang ƀơi Dap Kơdư lăi ha jăn, mơnuih pla kơphê Việt Nam lăi hrŏm khom hmâo sa jơlan gah anăp nao bruă ngă đang pla pơplih tañ kiăng plai ƀiă prăk mă yua hăng pơđĭ tui prăk pơhrui glăi kơ mơnuih pla kơphê.

Tui ƀing čih tơlơi pơhing hơmâo lăi nao, kơphê lĕ phun pla sui laih ƀơi kual Dap kơdư hăng mơnuih pla kơphê ƀơi anai ăt hơmâo tơlơi găn rơgao, thâo rơđah amăng bruă pla pơjing kơphê. Samơ̆, ƀơi anăp kơ tơlơi lông yua ayuh hyiăng pơplih sat, kiăng mơnuih pla kơphê khŏm pơplih tui, pla pơjing brơi phara dong kiăng hrưn đĭ rơnoh yôm amăng thun blan ayuh hyiăng pơplih sat anai ră anai. Yua anun hiưm pă lĕ bruă pla pơjing rơgơi ? hơdôm hơdră bruă amăng pla pơjing kơphê rơgơi hiưm pă ñu ? Kiăo tui anai lĕ tơlơi mông bơră ruai hăng nai prin tha Trương Hồng, mơnuih rơgơi kơhnâo gah bruă ngă hmua kơ boh tơhnal anai.

- Ơ ơi, tui ih pơmĭn, bruă ayuh hyiăng pơplih sat hơmâo ngă tơnap tap hiưm pă amăng bruă pla pơjing kơphê ră anai ?

Hăng bruă pla pơjing kơphê ƀơi kual Dap kơdư lăi phara hăng đơ đam dêh čar hnun mơn hơmâo ƀuh, glăk ƀuh hăng amra dong ƀơi anăp lu tơlơi tơnap tap tui anai: kơtang hloh lĕ yua ayuh hyiăng pơplih sat, anai lĕ tơlơi ƀing ta ăt ƀu kiăng lơi mơ̆ ƀing ta ăt tơnap amăng wai lăng. Ayuh hyiăng pơplih amra ngă pơ-iă kơtang tui mơng anun amra ngă không phang khŏt ia, ngă kơ phun kơphê kơƀah ia ƀu bluh đĭ hiam, laih dong amra ngă glêh tơnap amăng pla pơjing, mơng anun ngă đĭ tui prăk tuh pơ alin, kơphê ƀu hiam hơdjă. Dua dong lĕ, tơlơi bơbeč mơng ayuh hyiăng sat amra ngă hơmâo lu hlăt mŏt pơčrăm. Pơhmutu hơmâo eh akan hăng hơdôm thun giăm anai hơmâo lu arŏng ačroač, keč amoaih ăt glăk ngă bơbeč sat mơng ayuh hyiăng pơplih sat.

- Hnun hă, amăng hrơi blan laih rơgao ƀing ta ăt hmư̆ hing lu kơ bruă pla kơphê rơgơi hluai tui ayuh hyiăng pơplih sat. Yua anun, ƀing ta kiăng hluh hiưm pă kơ bruă pla kơphê rơgơi hluai tui ayuh hyiăng pơplih sat, ơ ơi ?

Pla kơphê rơgơi ƀing ta kiăng hluh amuñ tui anai đôč. Anăm pơmĭn pla kơphê rơgơi lĕ mă yua boh thâo măi mok phrâo 4.0 amăng ngă hmua ôh, tơlơi anai ăt ƀu dưi ngă djop mơta ôh. Ƀing ta ăt dưi mă yua ha bơnah đôč. Pla pơjing rơgơi ƀơi anai lĕ ƀing ta amra mă yua măi mok, boh thâo ia rơgơi phrâo glăk yua samơ̆ aka ƀu ha amăng plĕ, aka ƀu hơmâo djop anih hăng laih dong mă yua sa, dua gơnam phrâo. Sit biă ñu lĕ kmơk pruaih. Pơhmutu lĕ kmơk juăt yua bơdjơ̆ nao laih dong kmơk vi lượng amăng pla pơjing kơphê kiăng djru brơi neh met wa ba glăi boh tŭ yua lu ƀiă amăng ngă hmua, mơng anun pĕ pơhrui hơmâo hmăi, nua sĭ mơdrô kơphê ăt đĭ mơn laih dong pơhlôm hluai tui ayuh hyiăng pơplih tui ră anai.

- Ih dưi lăi pơthâo sa, dua tơlơi yak nao kiăng pơgôp amăng bruă pla kơphê rơgơi hluai tui ayuh hyiăng pơplih tui ră anai ?

Hơmâo hơdôm mơta bruă dưi mă yua amăng pla pơjing kơphê hơđong kjăp tui ră anai pơhmutu pơjeh pla. Ră anai, pơjeh pla hiam yơh, pĕ pơhrui ăt hơmâo hmăi mơn pơhmu hăng pơjeh hơđăp mơng 30-50%, sit biă ñu hơdôm pơjeh anai dưi pơgang kơtang lơ̆m ayuh hyiăng pơplih, hlăt mŏt pơčrăm. Samơ̆, hlâo anun neh met wa pla pơjeh kơphê phrâo, sit biă ñu anah pơtlep than mơ̆ ƀu tui pla tui pơjeh ôh. Anai ăt lĕ tơlơi ngă glêh tơnap amăng wai lăng amăng pla pơjing hăng pĕ pơhrui dong. Ră anai pla kơphê rơgơi lĕ jơlan gah kiăng neh met wa pla pơjeh phrâo hăng bruă pơtlep than pla tui glông, amuñ wai lăng, amuñ pĕ pơhrui hăng pơkra pơjing mơng anun amra ngă plai ƀiă prăk tuh pơ alin hăng pơhrui ăt đĭ tui mơn.

Dua dong lĕ kiăng pruai kmơk brơi gap ƀrô, lăp djơ̆ kơplah wah lơm pơluk djop kmơk. Pruai kơmơi tui tơlơi pơkă 4 mơta brơi djơ̆. Sit biă ñu lĕ ƀing ta amra pruai kmơk tơguăn hơjan. Ră anai neh met wa juăt pruai kmơk tơguăn hơjan, lơm ƀuh ayuh hyiăng kơnăm amra nao pruai kmơi kiăng kơ tañ lik. Lơm kmơk tañ lik tui anun amra ngă ia kor đuăi kmơk, mơng anun amra ngă lu tui prăk tuh pơ alin hăng bruă pruai kmơk ƀu ba glăi tŭ yua. Laih dong lĕ ƀing ta kiăng yua kmơk phrâo anun lĕ NPK, TE, TE lĕ lĕ kmơk vi lương rơgơi hơmâo kẽm, ƀudah hơdôm kmơk hơdjă pơkŏn kiăng ba glăi tŭ yua amăng ngă hmua, mơng anun amra ngă lŏn hiam tui.

Tal tlâo dong lĕ pruih ia, pơhŭi hlâo neh met wa pruih ia brơi kơ gap ƀrô, ƀu kiăng lu đơi ôh. Ră anai sa, dua boh sang anŏ juăt pruih ia lu đơi, mah hơmâo ăt hrŏ trun pơhmu hăng hlâo anun samơ̆ ăt lu đơi mơn tui tơlơi rơkâo. Yua anun kiăng pơplih tơlơi anai. Tơdah ƀing ta pruih ia brơi kơphê gap ƀrô amra pơkrem ia yua, pơkrem prăk tuh pơ alin hăng wai pơgang jum dar.  Laih dong lĕ kiăng pruih djơ̆ hrơi mông dong.

Bruă rơnuč lĕ lơm pla kơphê rơgơi lĕ bruă wai lăng hlăt mŏt pơčrăm (IPM). Hlâo adih ƀing ta hơmâo ngă laih samơ̆ aka ƀu pơhlôm ha amăng plĕ, aka ƀu mut hrŏm yua anun aka ƀu ba glăi boh tŭ yua, ră anai ƀing ta kiăng kơ đing nao kơ bruă anai. Hơdră bruă anai amuñ đôč samơ̆ ƀing ta kiăng ngă ha amăng plĕ kah kơ pơhlôm brơi kơphê bluh đĭ hiam, dưi bong glăi lơm ayuh hyiăng pơplih sat, hlăt mŏt pơčrăm. Laih dong amăng pla pơjing kơphê kiăng đing nao hiam hơdjă. Sit biă ñu hơdư̆ ƀiă yua ia jrao pơgang phun pla, yua tơlơi anai amra bơdjơ̆ nao rơnoh sĭ mơdrô mơng gơnong bruă anai kah hăng hơdôm boh thâo pla pơjing djơ̆ hăng tơlơi rơkâo mơng anom bruă blơi pơhrui kơphê. Anai lĕ hơdôm tơlơi đing nao amăng pla kơphê rơgơi hluai tui ayuh hyiăng pơplih.

- Hai bơni kơ ih hŏ!