Ơi Nguyễn Hường, tơkeng thun 1960, ƀơi să Trang, tơring glông Đăk Đoa, tơring čar Gia Lai jing mơnuih ngă hmua hơmâo 8 thun laih pla phun kruăi hrĕ. Ơi Hường brơi thâo, ră anai, nua boh krăi hrĕ hơmâo mơng 8000 truh kơ 10.000 1kg, bơ boh kruăi hrĕ hiam mrô 1 hơmâo nua pơmă dua wơ̆t, jing pleh ploh prong biă mă gah prăk bơwih ƀong. Yua hnun, amăng lu thun anai, ñu hơduah ĕp boh thâo ia rơgơi phrâo pla boh kruăi hrĕ klă djuai 1. Ơi Hường brơi thâo, hăng 2 ha boh kruăi hrĕ, rim thun ñu hơmâo năng ai rơbêh 35 tơn/bơyan. Amăng anun, hơmâo 20 tơn boh kruăi hiam mrô 1. Hrŏm hăng anun, amăng hrơi ngă hmua, ơi Hường gơñăm nao bruă pơđĭ kyar kơjăp đang pla, ƀu djơ̆ kiăng pơđĭ tui gơnam pơhrui glăi mơ̆ ngă soh glăi:

“Kmơk djah djâo bơbrŭ mă luk jriu hăng eh rơmô, pơđam brŭ. Lơ̆m phun trai đĭ hăng pra lĕ, akă hrĕ hăng ngŏ, gah yŭ, trong krah jing 3 arăt. Pơhrui amăng 2 bơyan, bơyan blung a, bơyan tal 2, bơyan tal 3 lĕ trơ̆i glŏm laih”.

Ăt jing mơnuih rơguăt laih bruă ngă boh kruăi hrĕ, hơmâo pơhrui glăi lu biă mă amăng lu thun mơtăm, ơi Trần Ngọc Châu - să Nam Yang, tơring glông Đăk Đoa ăt brơi thâo mơn, mơng blung a ruah anah ñu hơmâo ruah blơi pơ hơdôm anih sĭ mơdrô anah phun pla hmư̆ hing, hơmâo anom bruă hmua tơring glông pla lăng hlâo, ba pơƀuh kiăng blơi.

Amăng mông phun kruăi glăk bluh đĭ, ơi Châu rông hăng djah djâo, hơđong mơtăm. Kmơk pruai kơ phun kruăi hrĕ hơmâo ñu pơđăm bơbrŭ mơng eh rơmô amăng lu blan, huăi hơmâo hlăt kman ƀu klă ôh, laih anun kmơk ngă lik abih mơnong ngă khăng hlâo či pruai kơ phun pla. Kiăng pơhlôm phun kruăi hrĕ hiam mrô 1 hơmâo lu, ơi Châu brơi thâo kơnong pĕ pơhrui 3 bơyan đôč, amra pla glăi dong. Amăng hrơi blan pla, ñu kơđiăng kơ bruă čơkăp hĭ boh kiăng hông ƀiă. Ơi Châu brơi thâo dong:

“Tơdah pla tui hơdră hữu cơ pruai kmơk pơkra mă lĕ huăi hơget ôh. Phun kruăi ñu hiam hloh. Nao jơnum bruă ngă hmua giong anun hrăm tui mơnuih ngă hmua triang, rơgơi, kiăng hơmâo boh kruăi hrĕ hiam hloh khŏm mă yua kmơk eh rơmô djah djâo bơbrŭ mă, laih anun čơkăp than. Than ƀơi kơjăp lĕ pioh 4 boh, than čơƀeng tal 2, tal 3 lĕ pioh 3 boh đôč”.

Tui hăng gơnong bruă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan tơring čar Gia Lai: Ră anai prăk tuh pơ alin yap rim ha boh kruăi hrĕ hơmâo năng ai 200 klăk prăk. Tơdơi kơ pla 7 blan, boh kruăi hrĕ hơmâo pĕ boh hnual, tơdơi kơ anun pĕ 3 wơ̆t dong, rim tal pĕ sui 3 blan. Boh kruăi hrĕ hơmâo năng ai 35 truh 40 tơn/ha laih anun nua sĭ ră anai năng ai ñu 12.500prăk/kg. Tui anun, tơdơi kơ tla abih prăk rông pla, dŏ glăi rơbêh 350 klăk prăk/ha.

Ră anai, boh kruăi hrĕ jing sa amăng hơdôm djuai phun pla hơmâo pla lu mơng tơring čar Gia Lai, prong năng ai 4.500 ha amăng rơnuč thun 2022. Sit biă ñu, tơlơi gêh gal ayuh hyiăng lŏn tơnah hăng tơlơi rơguăt bruă mơng neh met wa amăng tơring čar lăp djơ̆ hăg bruă pơđĭ kyar phun kruăi hrĕ. Ră anai, ƀơi tơring čar, phun kruăi hrĕ hơmâo pla ƀơi 15/17 boh tơring čar, plơi prong, pơƀut lu ƀơi Đăk Đoa, Mang Yang, Đăk Pơ, Čư̆ Prong. Ơi Đoàn Ngọc Có - Kơ-iăng khua gơnong bruă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan tơring čar Gia Lai brơi thâo, hăng tơlơi gêh gal hơđăp, tơring čar Gia Lai amra pơđĭ kyar đang pla boh kruăi hrĕ truh kơ 20.000ha amăng thun 2025.

“Tơring čar amra pơđĭ kyar đang pla phun kruăi hrĕ truh kơ 20.000ha truh kơ thun 2025. Ră anai, ƀơi tơring čar hơmâo 20 anom bơwih ƀong gum pla, blơi, pơkra, ba sĭ gơnam pơkra mơng boh kruăi hrĕ. Laih dong ƀing ta hơmâo laih sang măi pơkra prong. Tơring čar amra pơlir hrŏm bruă pơkra djơ̆ hơnong pơkă, djơ̆ tui tơlơi kiăng mơng anih sĭ mơdrô sit nik; wai lăng kơjăp hloh bruă pla blung a, wơ̆t hăng čih rơđah anih pơkra gơnam, pơkra lu tui gơnam hơmâo ngă mơng boh kruăi hrĕ, ba sĭ gơnam....”.

Pơhrui mơng boh kruăi hrĕ ƀơi Gia Lai mơng 35-40 tơ̆n sa ektar hăng sĭ nua ră anai giăm 12.500 prăk sa kĭ. Tơdơi kơ duh hĭ prăk tuh pơ alin, dŏ glăi rơbêh 350 klăk prăk sa ektar. Yua anun, ngă hiưm pă kiăng kơ bruă pla phun boh kruăi hrĕ ba glăi tŭ yua hloh, hơđong kjăp hloh ? Ƀing mă tơlơi pơhing mơng Gong phun jua pơhiăp dêh čar Việt Nam hơmâo mông bơră ruai hăng ơi Nguyễn Kim Anh - Khua anom bruă ngă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan tơring glông Đăk Đoa kơ boh thâo pla pơjing kiăng pơhlôm brơi phun boh kruăi hrĕ hiam hăng pơhrui glăi mơng djuai boh kruăi hrĕ tal 1 lu hloh.

- Blung hlâo ih dưi lăi pơthâo, ƀơi tơring glông Đăk Đoa, tơring čar Gia Lai, bruă pla pơjing phun kruăi hrĕ hơdôm thun laih rơgao hiưm pă ñu ?

Ơi Nguyễn Kim Anh: Dua thun giăm anai, đang hmua pla phun kruăi hrĕ ƀơi tơring glông Đăk Đoa glăk prong tui. Mơng 400 ektar truh ră anai rơbêh 700 ektar laih. Phun boh kruăi hrĕ pla hiam ƀơi hơdôm kual lŏn pla phun tiu ƀu hiam hăng pơhrui ƀiă, tơdah tiu djai amra hơdai nao pla phun boh kruăi hrĕ mơtăm. Dua dong lĕ pla amăng đang kơphê phrâo pla glăi, kiăng pơging hơ-iu rah, hăng hơmâo phun pla dưi pơhrui blung a. Hyuh amăng lŏn hăng ia hơjan ƀơi Đăk Đoa amăng kual lŏn drơ̆t bazan, ia yua, ia hơjan lăp djơ̆ hăng phun boh kruăi hrĕ yua anun amra mơboh biă mă, bruă sĭ mơdrô ră anai hơđong. Hơmâo lu anom bruă blơi nua pơmă. Gơnong bruă ngă hmua ăt črâo ba neh met wa pla phun boh kruăi hrĕ, djru brơi mrô kual pla pơjing kiăng pơhlôm sĭ mơdrô hơđong brơi boh kruăi hrĕ hăng ba glăi rơnoh yôm lơ̆m sĭ mơdrô pơ tač rơngiao.

- Ră anai, neh met wa glăk hrăm tui hăng mă yua boh thâo pla pơjing kiăng djuai boh kruăi hrĕ tal 1 pơhrui glăi lu hloh. Tơlơi anai ngă kơ boh kruăi hrĕ sĭ hơmâo nua, pơhrui glăi mơng đang pla boh troh đĭ tui. Yua anun tơdah kiăng hơmâo lu boh kruăi hrĕ tal 1, neh met wa kiăng đing nao tơlơi hơget, ơ ơi?

Ơi Nguyễn Kim Anh: Ră anai, boh kruăi hrĕ tal 1 sĭ mơng 20 rơbâo pơ glông, đa hơmâo 30 rơbâo, 40 rơbâo sa kĭ; dŏ glăi boh kruăi sô mơng 8 rơbâo - 15 rơbâo sa kĭ. Boh kruăi hrĕ mrô 1 pơhlôm mơboh prong, huăi hlăt mŏt pơčrăm. Boh kruăi hrĕ tal 1, tơdah kiăng pla hiam khŏm thâo amăng pla pơjing, tuh pơ alin lu ƀiă dong. Rơwang pơhrui blung a amăng hơdôm blung hlâo, boh kruăi dŏ aset, mơng 9 truh 15 asar sa kĭ amra dưi ba nao sĭ. Pơhrui glăi mơng djuai boh kruăi tal 1 lu hăng dŏ tơguăn boh kruăi tal 2 hăng 3 amra lu ƀiă pơhmu hăng pla raih daih tui hluai. Boh kruăi tal 1 amra ƀing hlao ƀơi hơdôm sang mơñum ƀong, yua anun khŏm brơi ñu tơsă, lu ia kah mơng dưi sĭ hơmâo nua.

Mơnuih pla kiăng kơ thâo pla pơjing hăng tuh pơ alin brơi kơ lu. Blung hlâo kiăng ruah anih pla lăp djơ̆, hơmâo ia pruih djop, amra pruih na nao mơng 2-3 wŏt. Boh thâo yôm hloh lĕ bruă wai lăng hăng pruih jrao, pruai kmơk brơi phun boh kruăi hrĕ, anăm brơi ñu tơbiă boh lu đơi. Ƀing amra brơi mơboh gap ƀrô, pioh glăi boh tal 1 hăng tal 2, bơ boh tal 3,4,5 ta trơ̆i hĭ, lơm phun prong yơh kah mơng pioh glăi mơboh. Mơboh ƀiă samơ̆ pơhlôm brơi boh tal 1.

Dua dong lĕ kiăng pơhlôm brơi hiam hăng huăi hlung boh tal 1, ƀing gơmơi pơtă pơtăn neh met wa anăm yua lu đơi ôh kmơk, ia jrao hoá học, yua kmơk pơluk djah djâo, yua ia jrao sinh học anun. Rơngiao kơ bruă pruai kiăng akha hiam, ta kiăng yua jrao, kơmơk, ia jrao hơdjă pruih brơi hla kiăng phun boh kruăi hrĕ hiam na nao.

- Pơ anăp anai, gơnong bruă ngă hmua tơring glông amra ngă hiưm pă kiăng djru brơi neh met wa pơđĭ kyar hơđong kual pla phun boh kruăi hrĕ, ơi ơi ?

Ơi Nguyễn Kim Anh: Ră anai, hơmâo lu pơjeh amra ngă pơhrui đa hơmâo đa ƀŭ. Yua anun, ƀing gơmơi pơhŭi hlâo neh met wa ngă đang hmua pla pơjeh mơ̆ hlâo anun pla, lăp djơ̆ anun lĕ đài nông 1, ruah kông ti juăt sĭ kiăng blơi pơjeh; dua dong lĕ kơtưn ruah hơdôm phun pla akŏ phun kiăng čih ană hăng gơnong bruă ngă hmua tŭ yap, pơsit anai lĕ phun boh kruăi phun; hơmâo pơjeh tong ten, phun pla dưi pơgang hlăt mŏt. Kiăng tŏ tui hơđong kjăp amăng bruă pla pơjing boh kruăi hrĕ hăng tŏ ngă tui bruă pơplih phun pla mơng gơnong bruă ngă hmua ƀơi tơring glông, ră anai ƀing gơmơi pơsit phun boh kruăi hrĕ lĕ phun pla phun, ba glăi prăk pơhrui lu hăng amra hơmâo lu dong phun pla amăng sa blah hmua.

- Hai, bơni kơ ih hŏ!