Mơng blan 4/2022 ƀơi kual pla Sâm Ngọc Linh či hơdôm boh să kah hăng Măng Ri, Ngọc Lây (tơring glông Tu Mơ Rông); Ngọc Linh, Mường Hoong (Đăk Glei) mơng tơring čar Kon Tum hlăt kman pơčrăm phun sâm tŭ kơ hơđuh đĭ kơtang. Truh akŏ blan 6/2022, tui mrô jŭ yap mơng Jơnum min mơnuih ƀon sang tơring glông Tu Mơ Rông brơi ƀuh, ƀơi 3 boh să mơng tơring glông kah hăng Măng Ri, Tê Xăng hăng Ngọc Lây hơmâo rơbêh 29.100 phun sâm djai yua hlăt ƀong. Amăng anun, ƀơi să Măng Ri răm rai hloh, hăng giăm20.200 ƀĕ phun. Rơngiao kơ 2 boh să Măng Ri hăng Đăk Sao ăt hơmâo rơbêh 650 phun sâm djai yua hơjan pler.

Amai Y Bắp, plơi Đăk Viên, să Tê Xăng brơi thâo, lơ̆m phun sâm hơmâo hlăt kman ƀong blung a ñu ngă kơñĭ hla ƀudah ngă añot hla, klơi phun lĕ ƀuh hơbơi sâm brŭ ha klah ƀudah brŭ abih. Bruă phun sâm Ngọc Linh hơmâo hlăt kman pơčrăm jing ngă rơngiă prăk lu biă mă, yua dah rim phun sâm Ngọc Linh 1 thun hơmâo nua năng ai 300 rơbâo prăk laih anun phun mơng 3 thun lĕ hơdôm klăk prăk ƀơ̆i. amăng mông anun, mah bơngơ̆t biă mă, samơ̆ sang anŏ amai Y Bắp ăt kah hăng hơdôm boh sang anŏ pơkŏn ƀơi plơi Đăk Viên lêng kơ rư̆ rơbư̆ ƀu thâo pơkra brơi phun sâm Ngọc Linh hiư̆m pă:

“Hiư̆m mơng ngă dong? Ană plơi kuai lăng phun ƀơi lĕ phun anun brŭ, gơñu kuai hĭ, buč pla pơ glông pơkŏn dong ƀu hơmâo pla hrŏm dong tah sem lăng hiư̆m pă. Neh met wa kơnong thâo ngă tui anun đôč yơh ƀu thâo anŏ ngă dong tah. Kơnong kơ kuai hĭ rŭ pla pơ  glông pơkŏn, ƀu pla dong tah ƀơi anih phun huăi brŭ”.

Jing tơring glông hơmâo phun sâm răm rai yua hlăt kman ƀong lu hloh, hăng giăm 20.200 phun, kiăng pơgang brơi phun sâm, Ping gah hăng gong gai să Măng Ri, tơring glông Tu Mơ Rông ăt kơnong pơtô brơi neh met wa hơdră pơgang amuñ ngă, kah hăng pơkra pơbung pơging kiăng pơgang ayuh hyiăng ƀu lăp. Ơi A Sỹ, Khua git gai Ping gah să Măng Ri, tơring glông Tu Mơ Rông brơi thâo:

“Hăng phun sâm, hơjan lu đơi ñu ƀu hiam lơi. Ƀing gơmơi pơtô brơi neh met wa păng pơbung pơging hĭ, brơi hơjan pưh nao aset ƀiă ƀơi phun sâm, hŭi kơ phun sâm hơmâo hlăt kman”.

Ƀơi anăp bruă hlăt kman hơđuh đĭ hrŏm hăng hơjan pler ngă răm phun sâm Ngọc Linh, Jơnum min mơnuih ƀon sang tơring čar Kon Tum git gai hơdôm gơnong bruă hăng Jơnum min mơnuih ƀon sang tơring glông Tu Mơ Rông, Đăk Glei wai lăng kơjăp bruă hlăt kman ƀong phun sâm Ngọc Linh; git gai Gơnong bruă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan git gai, ngă hrŏm hăng Gơnong bruă boh thâo ia rơgơi, hơdôm anom bruă bơdjơ̆ nao pơtŏng glăi Hơdră pla hăng rông phun Sâm Ngọc Linh ƀơi tơring čar. Ƀu suk dŏ dong ƀong huă ƀơi anăp tơlơi truh hơmâo klin kman ƀơi phun sâm Ngọc Linh, ƀơi mông Jơnum lok 8, Khul khua apăn bruă git gai Ping gah tơring čar tal 16 pơphun amăng blan 7/2022, ơi Dương Văn Trang, Khua git gai Ping gah, Khua Jơnum min mơnuih ƀon sang tơring čar Kon Tum lăi, tơlơi răm rai gah bruă bơwih ƀong prong biă, biă ñu hơdôm boh sang anŏ mơnuih djuai ƀiă tơnap tap:

“Nua prăk pla sa ƀĕ phun prong biă mă, bơ kual pla phun anai lêng kơ kual mơnuih ƀon sang djuai ƀiă rin rơpa. Mơnuih ƀon sang djuai ƀiă hơmâo prăk lĕ blơi anah pla, ƀu hơmâo prăk lĕ čan mă 50 klăk, 100 klăk mơng Sang bruă prăk či pla. Ră anai ƀu bưng hĭ ôh jing hơmâo hlăt kman, bơ hlăt kman tui anai lĕ rơngiă đôč đač mơtăm yơh”.

Hăng hlăt kman lar hyu tañ, truh akŏ blan 7/2022, mrô jŭ yap mơng dua boh tơring glông Đăk Glei hăng Tu Mơ Rông, tơring čar Kon Tum brơi ƀuh hơmâo năng ai ñu 50.000 phun sâm Ngọc Linh hơmâo kman ƀong. Amăng anun mrô phun sâm hlăt kman ƀong ƀơi tơring glông Đăk Glei lĕ rơbêh kơ 10.000 phun hăng ƀơi Tu Mơ Rông rơbêh kơ 39.000 phun. Tơdơi kơ tal hơmâo hlăt kman ngă anai, gong gai hơmâo ngă bruă ngă Sang bruă prăk rơkâo pơhrư̆i sui ƀiă hrơi tla hnưh kơ hơdôm boh sang čan prăk pla phun sâm mơ̆ sang anŏ rin, tơnap tap. Tui hăng Anom bruă ngă hmua tơring čar Kon Tum, hlăt kman ƀong phun sâm Ngọc Linh hơmâo pơsit yua kman ngă brŭ phun, rơngiao kơ anun dong hơmâo phun djơ̆ kman eh akan hăng kman ngă kluč akha.

Kiăng kơ mơnuih ngă hmua hơmâo dơ̆ng lu tơlơi pơhing kơ arong aruač kman ngă phun Sâm Ngọc Linh ăt kah hăng pơhlôm hlâo laih anun pơgăn kman arong aruač ngă, pô čih tơlơi pơhing Gong phun jua pơhiăp việt Nam hơmâo mông bơ ră ruai hăng ơi Trần Ngọc Luận, Khua anom pơgang phun pla hăng pơgăn arong aruač tơring čar Kon Tum lăi nao kơ tơlơi anai.

-Blung hlâo, bơni kơ ih ơi Luận hơmâo pioh mông bơ ră ruai anai! Ơ ơi lơ̆m ƀuh hơmâo kman, arong aruač ngă sat kơ phun Sâm Ngọc Linh, Anom bruă pơgang phun pla hăng pơgăn arong aruač tơring čar Kon Tum hơmâo tơlơi đing nao hiư̆m pă lĕ ?

-Ơi Trần Ngọc Luận: Anom bruă pơgang phun pla hăng pơgăn arong aruač tơring čar hơmâo hơdai gum hrom djop sang bruă tơlơi thâo amăng tơring glông, anom bruă ngă hmua, anom bruă bơwih brơi ngă hmua hăng jơnum min mơnuih ƀôn sang djop să nao ĕp lăng tong ten sit nik. Phun ñu mơ̆ng pơpă, tui hăng boh tơhnal kơsem min phrâo, hơduah ĕp kman arong aruač ngă kơ phun Sâm Ngọc Linh hăng boh tơhnal nao ĕp lăng sit nik, kiăng thâo rơđah anŏ ngă kơ phun sâm djai lu.

-Yua anŏ hơgĕt ngă rai djai hĭ phun Sâm Ngọc Linh, ơ ơi ?

-Ơi Trần Ngọc Luận: Lơ̆m hyu sem lăng amăng bruă mă pla pơjing hăng ƀuh mơtam mơ̆n arong aruač kman ngă ñu hơmâo laih. Yua kơ ayuh hyiăng, adai hơjan pler, ia ngôm, ia ling mơsin amăng mơguah, boh nik ñu hơjan hlim, lu đang pla ngă anŏ gôm aka ƀu klă lĕ arong aruač kman ngă kơtang hloh mơ̆n.

-Ƀơi anăp kơ tơlơi arong aruač ngă sat djơh hăng anun phun Sâm Ngọc Linh, Anom bruă pơgang phun pla hăng pơgăn arong aruač tơring čar Kon Tum hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơgĕt hăng mơnuih ngă hmua ?

-Ơi Trần Ngọc Luận: Anom bruă gơmơi hơmâo pơtô brơi hơdră pơhlôm pơgang arong aruač tui hơdră rơmet rơgoh hmua đang đah mơ̆ng plai ƀiă kman arong aruač hơmâo anih dŏ. Kơnong pơtô lăi ngă hrom ba yua mơnong hơdip pơsir. Bơhmutu pơsir hăng hơdră mă yua djuai pơmao pơkơdong glăi hăng pơmao sat, kman răm, anun lĕ djuai pơmao ia jrao Trichoderma hrom hăng ia jrao pơkŏn djuai Vylydasin kiăng pơgang tŭ yua hloh.

-Bruă mă yua ia jrao pơdjai kman hăng arong aruač ngă sat kơ phun Sâm Ngọc Linh ñu dŏ đôm glăi bơbeč sat mơ̆ng ia jrao mơ̆n?

-Ơi Trần Ngọc Luận: Mơta sa lĕ phun sâm hlăk amăng thun blan pĕ pơhrui, sui pơ anăp adih lĕ khom hơmâo tơlơi pơtô brơi ngă tui djơ̆ hơdră pơhlôm hăng ia jrao sinh học huăi bơbeč hơgĕt lơi. Ta sem lăng, pơphun pơhlôm hlâo hmao kru amra tŭ yua kơ ta. Kman ngă djai tañ ha amăng plĕ lĕ, ta pơtô brơi ba yua ia jrao anun soh kiăng pơgang.

-Kiăng hơmâo boh tŭ yua hloh amăng bruă pơhlôm pơgang kman ngă sat kơ phun Sâm Ngọc Linh, ih hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n kơ mơnuih ngă hmua?
-Ơi Trần Ngọc Luận: Ƀing gơmơi hơmâo tơlơi pơtă pơtăn brơi ngă tui lu hơdră pơhlôm, lu hơdră anun ngă hrom lir hơbit ba glăi boh tŭ yua, ta ƀu dưi ba yua phara hơjăn ôh. Bơhmutu rơnăk đang hmua, anih pla, sit năng ai hơmâo đang sa phơ phun djơ̆ kman, ta khom ba nao pơ anih pơkŏn mơtam, kiăng ñu huăi ƀă hyu. Hrom hăng ngă tui hơdră ba yua ia jrao sinh học pruih nao, ia jrao Trichoderma, Vylydasin, Tungvaly...hơdôm mơta ia jrao anun lêng kơ ia jrao sinh học soh. Laih anun hơdôm hơdră pơkŏn, anih pơpă hơmâo hơjan lu ia djrưh kơtang, ta pơdong tơrưng gôm, pơgang hĭ sir ƀiă hnun kah klă.

-Anom bruă pơgang phun pla hăng pơgăn arong aruač tơring čar Kon Tum ƀuh tơlơi anai hiư̆m pă bơbeč djơ̆ nao phun Sâm Ngọc Linh ?

-Ơi Trần Ngọc Luận: Anom bruă gơmơi ăt mơ-it nao laih mơ̆n mơnuih mă bruă hyu sem lăng ngă hrom hăng anom bruă pla pơjing amăng tơring čar. Ƀơi phun sâm hơmâo 8 mơta kman arong aruač juăt ngă samơ̆ laih ĕp lăng lu biă mă ñu kman ngă phun pla djai brŭ akha mơda lu hloh kơ kman pơkŏn. Kman pơkŏn tui hăng boh tơhnal kơsem min hơmâo mơ̆n samơ̆ ƀu lu đơi ôh kah hăng kman ngă tơsă hrup bring pơsơi ƀơi atong hla, ƀudah hơmâo hmol găm ƀiă đôč.

-Hnun hă, bơni kơ ih ơi Trần Ngọc Luận, Khua anom Pơgang phun pla hăng pơhlôm kman arong aruač gah anom bruă pla pơjing hăng pơgang phun pla tơring čar Kon Tum, hơmâo pioh mông bơ ră ruai anai.