Plơi prong Buôn Hồ lĕ sa amăng hơdôm kual lŏn hmâo amăng anăn pla kơ phê Buôn Ma Thuột. Kơ phê ƀơi kual lŏn anai hmư̆ hing mơng hlâo kơ hrơi tlaih rơngai lŏn ia yua kơ hmâo pla ƀơi lŏn drŏt klă hiam, ƀơi rơnoh dlông mơng 600 truh 700 met pơhmu hăng jơlah ia rơsĭ. Samơ̆ ră anai, kơ phê ƀơi anai jing lui lơi gah tlôn laih ƀơi anăp phun sầu riêng. Ƀơi sa dua anih anom mơng plơi prong, sầu riêng blai lui phun kơ phê laih. Ơi Nguyễn Văn Thanh, pô hmâo giăm truh 1000 ƀĕ phun bôh sầu riêng ƀơi phường An Bình brơi thâo, blung a ñu pla plah sầu riêng mut amăng đang kơ phê, samơ̆ hăng nua ñu lu hloh pơhrui hmâo, ñu tañ mơtăm rŭ đuăi phun kơ phê. Mơnuih amăng sang anô̆ ñu ăt hrăm tui hơdră anai mơn, koh lui abih phun kơ phê pioh pla nao sa phun sầu riêng sôh.

 “Blung a lĕ kâo pla plah amăng đang kơ phê. 4 thun blung a kâo pĕ kơ phê kiăng mă ƀiă rông sui. Samơ̆ truh thun tal 5, sầu riêng hmâo bôh lĕ kâo koh lui phun kơ phê. Gah sang ơi Thủy ngă tui anun ăt klă mơn anun phă lui abih phun kơ phê dong mơng phun mơtăm pioh pla sầu riêng’’.

Sa anih anom hmư̆ hing kơ phê pơkon ƀơi Dak Lak lĕ Krông Pač, phun kơ phê ăt amăng tơlơi lăp đing nao ƀu hmâo anih gơgrong yua kơ lŏn pla sầu riêng prong tui tañ. Kơ phê ƀơi anai, mơng phun pla phun, ră anai kah hăng abih bang jing phun pla ngui. Lu lŏn pla hmâo phun sầu riêng pơ ala nao abih bang. Bruă pla plah sầu riêng amăng đang kơ phê, tơdơi kơ anun phă lui abih kơ phê lom sầu riêng prong hmâo bôh, hmâo lar hyu mơng să Ea Yông truh pơ̆ să Ea Kênh, Ea Knuêč hăng Hòa Đông. Ơi Nguyễn Xuân Quang, plơi Tân Hòa 2, să Ea Knuêč, pô phrâo pla dong 200 ƀĕ phun sầu riêng amăng 1,2 ektar đang kơ phê brơi thâo: Mơnuih ƀôn sang ră anai kơnong kơ pơmin truh sầu riêng:

“Ră anai biă ñu kơnong kơ hmâo phun kơ phê hăng phun sầu riêng mơ̆ kơ phê lĕ kâo pơhrui glăi ƀu hmâo đơi ôh. Ƀơi anăp ră anai ƀuh sầu riêng đôč hmâo nua lĕ ta pla ƀơ̆i hlâo, bơ̆ nua ñu tơdơi anai hiưm hơpă lĕ pioh tơdơi anai’’.

Hăng mơnuih ngă đang hmua Lâm Đồng, khă ngă juăt hăng phun sầu riêng kaih hloh Dak Lak, samơ̆ phun pla anai ăt glăi rŭ tơgŭ kơtang mơn ƀơi hơdôm kual kơ phê hmư̆ hing, kah hăng Di Linh, Đức Trọng, Lâm Hà. Mơnuih ƀôn sang Nguyễn Văn Trung, ƀơi să Đinh Trang Hòa, tơring glông Di Linh brơi thâo:

 ‘’Ră anai neh wa hlơi hlơi leng kơ tui anun sôh, mơnuih ngă đang hmua gơmơi ƀuh pô anun pla sầu riêng, pô adih pla sầu riêng ba glăi nua yôm lĕ luh nao pla phun anun, nao pơ̆ hơpă leng kơ ƀuh pla sầu riêng sôh’’.   

 Tui hăng ơi Nguyễn Nam Hải, Khua Khul sĭ mơdrô kơ phê ca cao Việt Nam, bruă lŏn pla sầu riêng prong tañ, lui lơi phun kơ phê amra ba truh 2 mơta ƀu klă tơdơi anai, anun lĕ ngă hơdôm mrô yap ƀu djơ̆, mơng anun hơdôm hơdră bruă pioh pơlar dua phun pla anai ƀu djơ̆ hăng bôh nik ñu. Mơta pơkon, mrô kơ phê ƀơi hơdôm kual kơ phê klă hloh mơng dêh čar ta tơdu trun, bơbeč truh anăn păn hmư̆ hing mơng ñu. Ơi Nguyễn Nam Hải brơi thâo:

 ‘’Ră anai hơdôm anih anom khom hmâo tơlơi pơkă rơđah rơđông lĕ lŏn pla hơdai nao phun bôh troh lĕ hơdôm ñu. Mrô yap lĕ khom rơđah ƀu dưi hluai tui kah hăng hlâo adih, kơ phê lĕ čih pioh kơ phê, samơ̆ bôh nik ñu mơnuih pla hmâo pơplih laih phun pla pơkon’’.

 Đang pla boh sầu riêng glăk prong tui ƀơi Dak Lak hăng Lâm Đồng. Kiăng kơ rơđah dong hơdôm tơlơi lông amra bưp hăng hơmâo hơdră pơsir hĭ lăp djơ̆, ƀing gơmơi hơmâo mông bơră ruai hăng nai prin tha Đặng Bá Đàn, Khua anom bruă Dơnung tong krah hăng Dap kơdư, anom bruă pơsur ngă hmua dêh čar.

- Ơ nai prin tha, rơngiao kơ Dak Lak, Lâm Đồng, hơdôm boh tơring čar pơkŏn ƀơi kual Dap kơdư hăng kual jum dar, bruă pla boh sầu riêng glăk pơđĭ kyar hiưm pă ñu ?

- Nai pran tha Đặng Bá Đàn: Đơ đam kual ter hang ia rơsĭ ha guai hăng Dak Lak, Lâm Đồng, anun lĕ Khánh Hòa ăt hơmâo lu mơnuih pla boh sầu riêng, ƀu djơ̆ kơnong ƀơi kual Dap kơdư đôč ôh. Ƀơi sa, dua anih, tui lăi pơthâo hơmâo pok prong truh pơ rơbêh 1.000 ektar, đĭ mơng 5.000 truh pơ 6.000. Sit biă ñu jŭ yap tong ten ăt ƀuh lu ƀiă dong. Ƀơi hơdôm anih ƀing gơmơi pel ĕp, pơhmutu hơdôm kual čư̆ siăng ƀơi Kon Tum, kah hăng kual pơkuh nao rai tlâo boh dêh čar, boh sầu riêng ăt pla mơ̆n ƀơi anun.

- Bơ bruă pok prong pla tui anun amra dong ƀơi anăp kơ tơlơi hơget, ơ nai prin tha ?

- Nai prin tha Đặng Bá Đàn: Đang hmua pla sầu riêng pok prong amra ba truh hơdôm tơlơi anai: sa amra bơkơtưn hăng hơdôm phun pla pơkŏn, laih dong ngă lu đơi boh sầu riêng. Tơdah pla boh sầu riêng lu, arăng amra trơ̆i hĭ phun tiu, kơphê. Mơ̆ phun sầu riêng pla amra kiăng ia pruih, dua dong lĕ arăng amra pruai kmơk hóa học, pruih ia jrao pơgang hlăt mŏt, tơlơi anai amra bơbeč nao ayuh hyiăng rơhuông adai, ngă kơ lŏn mơnai jai hrơi sat tui. Laih dong hơdôm boh dêh čar jum dar ăt glăk pla lu sầu riêng anun lĕ Lao, Kur, Khač …Yua anun ƀing ta kiăng pơhŭi hlâo kiăng mơnuih ƀon sang thâo pla brơi kơ gap ƀrô đôč kah mơng pơhlôm sĭ mơdrô hơđong. Laih anun dong, lơ̆m pla sầu riêng juăt tơsă amăng blan 5,6,7,8 hăng lơ̆m tơsă sa bơyan tui anun tơdah ba nao sĭ lu đơi amra ngă nua hrŏ trun, yua anun ƀing gơmơi aka ƀu prap lui bruă pơkra dơlăm hăng logistic.

- Kơ bruă pơgang hlăt mŏt, amra ƀuh lu dong djuai hlăt mŏt pơčrăm tơdah pok prong pla tui anun hă, ơi nai prin tha ?

- Nai prin tha Đặng Bá Đàn: Ba truh kơ bruă ƀuh lu anih hlăt mŏt pơčrăm yua tui anai: lơ̆m pla glăk aset aka ƀu ƀuh ôh, samơ̆ pla pok prong amra ƀuh lu anih hlăt mŏt pơčrăm. Yua kơ ngă pơrai hĭ gơnam pơgang yua anun amra ƀuh lu hlăt mŏt phrâo. Laih dong, phun sầu riêng lĕ phun pla juăt ƀuh lu hlăt mŏt pơčrăm hăng tơnap pơgang hĭ. Amăng anun hơmâo hơdôm hlăt mŏt hơđăp hŭi rơhyưt anun lĕ kman ngă tañ djai yua pơmao phitopthora, pơmao anai amra lar hyu tañ bơbeč nao hơdôm phun pla pơkŏn anun lĕ tiu, kơsu. Tơlơi hŭi rơhyưt tal dua lĕ amra ƀuh lu kman phrâo, sit biă ñu yua virus. Pơhmutu ƀuh phun sầu riêng djai ƀơi Krông Pač thun 2018, tui pel ĕp mơng anom bruă wai pơgang phun pla, anai lĕ sa djuai pơmao phrâo mơ̆ hlâo anun aka ƀu ƀuh ôh. Anai lĕ hơdôm tơlơi pơhŭi hlâo kiăng mơnuih ngă hmua rang kơđiăng. Yua anun pla phun sầu riêng brơi gap ƀrô hrŏm hăng hơdôm phun pla pơkŏn dong kiăng hơmâo dong gơnam pơgang, mơng anun hlăt mŏt amra dưi pơgang hĭ, anăm pla kơnong phun sầu riêng mơ̆ pla pơplah hăng phun pla pơkŏn. Ƀing ta ăt ƀuh tơdah pla hơjăn amra tơnap pơgang glăi hơdôm anŏ pơplih mơng ayuh hyiăng.

-Ƀơi hơdôm kual pla kơphê sui thun amăng kual Dap kơdư, phun sầu riêng glăk ba nao pla pơplah lu tui hăng ƀơƀrư̆ plih hĭ phun kơphê. Tơlơi anai ngă kual Dap kơdư amra ruah phun kơphê hơđăp ƀudah ruah phun sầu riêng ba glăi pơhrui lu. Nai prin tha pơmĭn hiưm kơ bruă anai ?

- Nai prin tha Đặng Bá Đàn: Tui tơlơi pơsit mơng ding jum ngă hmua, phun kơphê lĕ phun pla yôm phun hăng đơ đam 700.000 ektar, amra ba sĭ mơdrô nao hơdôm rơtuh boh dêh čar. Ƀing gơmơi ăt aka ƀu thâo mrô mơnuih ngă hmua pơlir hăng anom bơwih ƀong sĭ mơdrô, hăng hơdôm boh sang măi hăng anih anom pơkra pơjing hơđong kjăp dong mơng hlâo anun. Yua anun ta kiăng pơmĭn nao kơ bruă pla sầu riêng mơ̆ ƀu kiăng phă hĭ phun kơphê. Kơ bruă anai, amăng tơlơi črâo ba mơng ding jum ngă hmua, sầu riêng ăt lĕ phun pla pơplah amăng đang kơphê hăng giăm 50 -60 phun sa ektar mơ̆ ƀu brơi pla glăi abih phun sầu riêng. Tui ră anai hăng tơlơi rơkâo ječ mơng anih anom sĭ mơdrô, nua glăk đĭ kơtang, mơnuih ngă hmua amra pla lu tui phun sầu riêng, samơ̆ kiăng djă pioh phun kơphê. Lơm pla pơplah sầu riêng hăng kơphê amra pơhlôm brơi gơnam pơhrui tơdah trun nua. Bơ boh thâo pla pơjing hăng pơhrui glăi hơdôm pă, ƀing gơmơi ăt kơsem min mơng hlâo anun, rơbêh 15 thun laih. Mơng anun truh ră anai, tơdơi kơ 15-20 thun, rơnoh pơhrui mơng sầu riêng hăng kơphê ăt hơđong amăng hơdôm đang hmua pla pơplah mơng 50-60 phun sầu riêng amăng sa ektar đang kơphê.

- Bruă bơkơtưn kơplah wah sầu riêng hăng kơphê tui anai dong, hơdôm boh ƀon lan hăng mơnuih ƀon sang bơngŏt boh sầu riêng pla pơplah hrŏm kơphê amra tơnap sĭ mơdrô pơhmua hăng pla hơjăn, yua ƀing gơñu pla kơnong sầu riêng kah hơmâo mrô kual pla pơjing kiăng sĭ mơdrô pơ tač rơngiao ? Bruă anai ta kiăng pơsir hĭ hiưm pă ñu, ơi nai prin tha ?

- Nai prin tha Đặng Bá Đàn: Sit biă ñu rĭm boh dêh čar hơmâo djuai phun pla phara mơn. Hăng ƀơi hơdôm boh dêh čar anai ƀing gơñu dŏ bơngŏt pla pơplah amra dưi pơgang hlăt mŏt mơng phun pla pơplah hăng sầu riêng hă ƀŭ. Samơ̆ bruă anai ƀơi dêh čar ta aka ƀu kơsem min tui jơlan gah tui anai ôh. Hlâo anun kơsem min bơdjơ̆ nao bruă plai ƀiă anŏ bơbeč nao ayuh hyiăng hăng pơhrui glăi hơmâo hmăi đôč, aka ƀu pơmĭn nao ôh amra pơjing mrô kual pla tui ră anai, mah sit biă ñu lơ̆m pla pơplah kơphê hăng sầu riêng hơdôm kman hŭi rơhyưt huăi lar hyu ôh. Lơ̆m anun kơnong hơdôm arŏng aroač ăt ƀuh, samơ̆ dưi pơgang hĭ hăng hơdôm ia jrao sinh học, huăi bơbeč nao boh sầu riêng. Anai lĕ bruă yôm phun mơ̆ hơdôm anom bruă kơsem min boh thâo mơng Ding jum ngă hmua kiăng tŏ tui pơgiong. Kiăng ngă hiưm pă gêh gal amăng bruă sĭ mơdrô pơ tač rơngiao boh sầu riêng lơ̆m pla pơplah.

- Hai bơni kơ nai pran tha Đặng Bá Đàn, khua anom bruă pơsur ngă hmua dêh čar ƀơi kual Dơnung tong krah hăng Dap kơdư hơmâo pioh mông bơră ruai amăng črăn hơdră hrơi anai.