VOV4.Jarai - Găn rơgao hơdôm rơnuk blah ngă pơgang lŏn ia, giăm hmâo 1 klăk 200 rơbâo čô tơhan pơsăn drơi amăng djop anih pơblah. Truh hrơi rơnuk rơnua sui laih, samơ̆ tơlơi ruă pran jua ăt dô̆ mơn, biă ñu hăng hơdôm bôh sang anô̆ hmâo ling tơhan pơsăn drơi akă dưi ba glăi tơlang tơleh pơ̆ plơi pla pô, akă dưi pơsit anăn păn dô̆ đih glăi ƀơi čư̆ siăng, dlai tlô, ia krông, čroh hnoh... Tơlơi blah ngă rơgao sui laih, bruă hyu hơduah ĕp, pơsit anăn pan jai hrơi tơnap tap, samơ̆ hăng pran jua thâo tơngia, hơdor kơ pran jua hơdôm mơnuih ƀu huĭ rơngiă kơ drơi drah pô brơi kơ tơlơi rơnuk rơnua, rơngai, pơhlôm lŏn ia, Ping gah, Kơnuk kơna hmâo črâo ba laih hơdôm Ding jum, gơnong bruă, tơring čar, ƀôn prong khă tơnap dơ̆ hơpă ăt khom ngă mơn kiăng pơhlôm brơi pran jua hăng mơnuih hmâo rơbuh đih djơ̆ hăng tơlơi čang rơmang tum jơngum sang anô̆ mơng hơdôm bôh sang anô̆.

Tơdơi rơbêh kơ 40 thun ba ană nao pơ̆ kual Dơnung blah ayăt, pô amĭ 94 thun truh ră anai kah mơng dưi kuar mă tơlang tơleh ană amăng kian hmâo khăn gru mriah bôh pơtŭ kơñĭ, amăng tơlơi kiăng khăp mơng sang anô̆, plơi pla, ƀing gŏp. Amĭ rơgom Phạm Văn Sự ƀơi să Gia Xuân, tơring glông Gia Viễn, tơring čar Ninh Bình ol kơdol pran jua lăi:

“Mơ-ak, mơ-ak biă, ƀlĕ ia mơta. Čang rơmang hơdôm thun hăng anai rơkâo dưi ba ană glăi pơ̆ plơi pla pô. Amĭ djai thơ amra ƀuh pran jua ăt mơ-ak mơn, samơ̆ ră anai dô̆ glăi amĭ, kiăng ba ană ñu glăi pioh amĭ ană pơbưp nao rai”.

Ngă lơphet čơkă hăng ba nao dor tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi Nguyễn Hữu Nhạ glăi pơ̆ plơi – să Hải Cường, Hải Hậu, Nam Định

Hmâo laih hơdôm rơtuh rơbâo sang anô̆ lăng djơ̆ hăng tơlơi čang rơmang, dưi čuă jơmư bơwih brơi, tuĭ ñang, dưi čơkă ƀing tơhan pơsăn drơi glăi tơdơi kơ hơdôm pluh thun hyu hơduah ĕp. Mơng tơdơi kơ blah kơdŏng glăi ayăt Mi thun 1975, truh thun 1992, dêh čar ta hmâo ĕp ƀuh, tum pơƀut hmâo tơlang tơleh 767.000 ling tơhan tơsăn drơi. Kiăng pơtrut kơtang bruă ƀong bôh hơdor kơ pô pla, hơdor tơngia, Ding jum kơđi čar hmâo mă yua Tơlơi pơtrun kơ hyu hơduah ĕp, tum pơƀut tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi; Khua dêh čar mă yua Tơlơi pơsit Akô̆ bruă hyu hơduah ĕp, tum pơƀut tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi hăng Akô̆ bruă pơsit anăn păn ling tơhan pơsăn drơi dô̆ kơƀah tơlơi lăi nao tơhan pơsăn drơi, djru pơhlôm bruă hyu hơduah ĕp, tum pơƀut tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi. Gơnang kơ anun, mơng hrơi akô̆ bruă dưi pơsit thun 2013 truh ră anai, hơdôm anih anom, anom bruă hmâo hyu ĕp, tum pơƀut hmâo tơlang tơleh 17.000 čô tơhan pơsăn drơi, tŭ mă tơlang tơleh rơbêh kơ 38.000 čô tơhan pơsăn drơi hăng drah kơtăk tơhan pơsăn drơi; pơblang, djă pioh ADN hmâo rơbêh kơ 23.000 čơđeh drah; pơsit anăn păn tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi dô̆ kơƀah tơlơi pơhing lăi nao dưi hmâo rơbêh kơ 4.000 čô tơhan pơsăn drơi...

Ră anai đơ đam dêh čar ta dô̆ năng ai ñu 53 rơbăn čô tơhan akă dưi pơsit tơlơi pơhing lăi nao, amăng anun hmâo 22 rơbăn čô tơhan pơsăn drơi ăt glăk hyu hơduah ĕp mơn, yua kơ tơlơi čang rơmang mơng pô sang ƀing tơhan pơsăn drơi. Amăng mrô anun, lu amĭ tơhan pơsăn drơi ƀu dưi gơgrong glăi hăng thun tha pioh dô̆ tơguan ană bă glăi. Gah tlôn ƀing amĭ lĕ ană bơnai, adơi ayong... ăt glăk dô̆ čang rơmang mơn hmâo sa hrơi ĕp ƀuh, dưi ngă pơđao pran jua, bơwih brơi pơsăt ană bă, rơkơi, ama, adơi, ayong, ƀing gŏp. Lu amĭ tơhan pơsăn drơi yŭ ngŏ kơ 100 thun laih, wot mơguah hăng čơtlăm, ƀu thâo hơdor rơđah, samơ̆ hơdôm anih anom hăng anih glăk dô̆ pơmin kơ “drah kơtăk” mơng ƀing amĭ kah hăng: Bến Cát – Bình Dương; tơdron blah gah Dơnung dêh čar; Salavan (Lao) ƀudah ƀơi tơdron blah Vị Xuyên... lĕ ƀing amĭ ƀu wor bit ôh. Amĭ tơhan pơsăn drơi Trần Công Lập ƀơi să Cổ Đô, tơring glông Ba Vì, ƀôn prong Hà Nội ăt dô̆ čang rơmang mơn dưi lăng ƀuh tơlang tơleh ană pô kiăng hơđong pran jua.

“Ră anai kâo kơnong kơ čang rơmang dưi ƀuh ñu lĕ kâo djai klă laih. Hlâo adih arăng lăi ñu pơ̆ Bến Cát”.

Ayong tơhan pơsăn drơi Trần Mạnh Hùng ƀơi Bình Dương lăi pơthâo tơlơi čang rơmang hơdôm rơtuh rơbâo sang anô̆ tơhan pơsăn drơi pơkon:

“Tơlơi čang rơmang mơng kâo hyu hơduah ĕp, akô̆ glô ăt pơmin mơn kơ adơi lu biă. Bơ̆ amĭ lĕ ruă pran jua biă. Mơng dơnung dêh čar rai pơ̆ anai čang rơmang ngă hiưm hơpă dưi ĕp ƀuh adơi, rai pơ̆ anai lăng ƀuh kơdư tui anai kâo ăt ƀuh tơnap tap mơn, čang rơmang hơdôm bôh puih kơđông ling tơhan abih pran jua djru gum sang anô̆ hyu hơduah ĕp ƀuh adơi kâo Trần Mạnh Hùng”.

Ngă lơphet čơkă, lăi pơthâo hăng ba nao dor tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi Phạm Văn Sự glăi plơi pô – să Gia Xuân, tơring glông Gia Viễn, tơring čar Ninh Bình

Ngă tui akô̆ bruă hyu hơduah ĕp, tum pơƀut hăng pơsit anăn păn tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi, lu grŭp hyu hơduah ĕp, tum pơƀut tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi mơng Ding jum  Khul ling tơhan dêh čar dưi pơdŏng, hyu hơduah ĕp na nao ƀơi hơdôm anih blah phun kah hăng ƀơi anih blah ngă gah Dơnung dêh čar, ƀơi tơdrŏn blah pơ̆ dêh čar Lao, Kur hăng anih blah gah Pơngŏ dêh čar. Khă hnun hai, bruă hyu hơduah ĕp hăng pơsit anăn păn tơlang tơleh dô̆ kơƀah tơlơi pơhing lăi nao dô̆ bưp lu tơlơi tơnap yua kơ bruă blah ngă rơgao sui laih, hơdôm hrơi blan anun rơgao sui laih anun tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi ƀu djop tơlơi kiăng pioh pơčrang lăng ADN; tơlơi pơplih prong gah lŏn drŏn prong ngă tơnap kơ ƀing gŏp amăng bruă hyu hơduah ĕp, tum pơƀut; lu anih anom blah ngă dô̆ glăi lu bôh ƀom bôh min akă dưi pơphun bruă hyu hơduah ĕp... Thượng tá Phùng Văn Đức, Khua Khul hyu hơduah ĕp tum pơƀut Tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi, Ƀirô git gai Khul ling tơhan tơring čar Hà Giang brơi thâo:

“Lơm hyu ĕp lu tơlơi pơhing ƀing gơmơi ƀu dưi ĕp ƀuh, yua kơ hơdôm hrơi blah ngă sui, tơlơi ayuh hyiăng tơnap, hơjăn pơ-iă anun drơi drah mơng ƀing adơi ayong phŏ braih hĭ laih, yua anun ngă tơhap kơ ƀing gơmơi biă, ngă hiưm hơpă kiăng dưi ĕp ƀuh. Tơlơi dô̆ pơmin lu hloh ră anai anun lĕ lŏn drŏn hmâo lu gơnam ngă gun, tơnap kơ bruă hyu hơduah ĕp. Dua lĕ ƀing ling tơhan pơsăn drơi ƀơi tơdron blah, dô̆ brô̆ đĭ ƀơi dlông lŏn, abih bang kah hăng ƀu ĕp ƀuh ôh. Kiăng ĕp ƀuh ƀing ling tơhan pơsăn drơi ƀơi tơdron blah ră anai dô̆ đih amăng a-uk lŏn, amăng luh lĕ prăp lui, măi mok akă djop”.

Mơng bôh nik lu thun hyu hơduah ĕp, Trung tướng Hoàng Khánh Hưng, Khua Khul djru gum sang anô̆ ling tơhan pơsăn drơi Việt Nam rơkâo đĭ:

“Tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi mơ̆ dưi dô̆ gơgrong amăng 40, 50 thun lĕ ăt tơnap mơn. Yua anun, tơdah ƀu tañ thơ, ƀu ĕp tañ thơ 53 rơbăn čô ling tơhan pơsăn drơi anai tơnap biă tla glăi anăn kơ ƀing gơñu. Kâo hmâo tơlơi rơkâo hăng hơdôm bôh ƀirô apăn bruă dưi mơn Kơnuk kơna pơdŏng anih dưm gen. Tơdah dưi pơdŏng Anih dưm gen anai thơ, ƀing ta ngă năng ai ñu hmâo 10 thun hă dưi ngă, bơ̆ pơhrơ̆i sui hloh dong thơ tơnap biă dưi brơi glăi anăn păn ƀing gơñu”.

Bruă hyu hơduah ĕp, tum pơƀut hăng pơsit anăn păn tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi jai hrơi tơnap tap, samơ̆ Ping gah hăng Kơnuk kơna pơsit na nao anai lĕ bruă mă yôm phăn, tŭ yua, jing hơdor tơngia hăng ƀing sông kơtang hmâo rơbuh đih yua kơ tơlơi tơngai, tơlơi dưi pô mơng lŏn ia, anun tơnap hơdôm hơpă ăt khom ngă mơn. Dua jơlan gah pơsit anăn păn kơ ƀing ling tơhan pơsăn drơi dưi mă yua biă ñu lĕ pơčrang ADN hăng jơlan gah pơsit bôh nik. Kiăng pơtrut tañ rơnoh bruă, Ding jum khul ling tơhan glăk rơkâo Kơnuk kơna brơi mă yua, ngă tui Hơdră “Pơsit anăn păn tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi dô̆ kơƀah tơlơi pơhing lăi nao”, kiăng pơsit, pơkra kiăng djơ̆ tơlơi pơhing hăng 30 rơbăn pô pơsat tơhan pơsăn drơi kơƀah tơlơi pơhing lăi nao amăng hơdôm bôh pơsat ling tơhan pơsăn drơi amăng đơ đam dêh čar. Bruă tum pơƀut hăng hyu hơduah ĕp amra dưi hmâo Ding jum khul ling tơhan, Ding jum wai lăng mơnuih mă bruă, tơhan rơka ruă hăng mơnuih mơnam hrom hăng hơdôm ding jum, gơnong bruă, plơi pla pơtrut kơtang. Kơ-iăng Khua Ding jum wai lăng mơnuih mă bruă tơhan rơka ruă hăng mơnuih mơnam dêh čar ta Nguyễn Bá Hoan brơi thâo:

“Anih anom tơnap tap laih, hăng bruă pơsit anăn păn ăt tơnap tap hloh dong yua kơ hơdôm gru than pioh glăi mơng ƀing tơhan pơsăn drơi ƀu lu, hơdôm čơđeh tơlang lŏm klơi ĕp ƀu dô̆ pơhlôm dong tah, anun bruă pơsit hăng ADN ră anai jing klă biă, gơgrong hlâo mơng Ding jum wai lăng mơnuih mă bruă tơhan rơka ruă hăng mơnuih mơnam, Ding jum khul ling tơhan laih anun Ding jum kông ang. Khă hnun hai, yua kơ čơđeh tơlang dô̆ glăi sui đơi, anun bruă pơsit anăn păn tơlang ling tơhan pơsăn drơi jing tơnap tap biă. Bruă anai, Ding jum ăt amra gơgrong hlâo klă mơn hrom hăng hơdôm bôh ƀirô ngă klă pơ̆ anăp anai, ngă hiưm hơpă hyu ĕp hăng brơi glăi anăn păn kơ ƀing ling tơhan pơsăn drơi jai lu jai klă hloh, tañ hloh klă hloh yua kơ tơlơi blah ngă rơgao sui laih”.

 Kơnuk kơna ăt mă yua mơn kơčăo bruă hyu hơduah ĕp, tum pơƀut tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi hăng pơsit anăn păn dô̆ kơƀah tơlơi lăi nao truh kơ thun 2030 hăng hơdôm thun tô̆ tui. Hăng bôh tơhnal truh kơ 2030 hyu hơduah ĕp, tum pơƀut năng ai ñu tơlang tơleh mơng 15.000 čô tơhan pơsăn drơi; pơsit anăn păn tơlang tơleh dô̆ kơƀah tơlơi lăi nao hăng hơdră pơčrang ADN hăng năng ai ñu 20.000 čơđeh tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi. Phun ñu pơđut bruă hyu hơduah ĕp, tum pơƀut tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi pơ̆ dêh čar tač rơngiao; hrưn đĭ pơsit, klah čun 60% mrô pơsat tơhan pơsăn drơi dô̆ kơƀah tơlơi pơhing lăi nao amăng hơdôm bôh pơsat hăng hơdră pơsit bôh nik ñu. Mơng 2031 pơ̆ anăp: Hyu hơduah ĕp, tum pơƀut dong tơlang tơleh tơhan pơsăn drơi truh kơ ƀu hmâo tơlơi pơhing lăi kơ tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi, pơsat tơhan pơsăn drơi; Pơsit dong anăn păn tơhan pơsăn drơi hăng pơsat tơhan pơsăn drơi dô̆ kơƀah tơlơi pơhing lăi nao kơ pô tơhan anun.

Hăng abih bang bruă gơgrong hăng pran jua, bruă hyu hơduah ĕp hăng pơsit anăn păn tơlang tơleh ling tơhan pơsăn drơi dô̆ kơƀah tơlơi pơhing lăi nao kơ pô djai pơtrut kơtang dong, djơ̆ hăng tơlơi čang rơmang mơng mơnuih ƀôn sang, pơhlôm akô̆ tlôn pran jua hăng hơdôm mơnuih hmâo pơsăn drơi yua kơ Lŏn ia./.

            VOV1: Čih – Siu H’ Prăk: Pơblang