VOV4.Jarai - Găn rơgao abih djŏp tơlơi tơnap tap, hơdôm rơbâo čô đah kơmơi mă ƀuai amăng plơi hơmâo djru ba bruă wai lăng tơlơi suaih pral kơ ƀing đah kơmơi ƀă pi, čơđai anet ƀơi kual mơnuih ƀon sang djuai ƀiă. Hui đôč mơnuih thâo, kiăng hơmâo mơnuih mă ƀuai amăng plơi rơguăt bruă tui ră anai, hơbô̆ bruă “pô mă ƀuai amăng plơi” găn rơgao lu tơlơi tơnap laih, pơphun mơng blung a lĕ 37 čô mơnuih djuai ƀiă, gơñu hrăm abih anih 3, 4 đôč.

Ƀing tha dŏ pơ kual ataih yaih mơng tơring čar Kon Tum brơi thâo, sui mơng anai 20 thun, arăng tơkeng pơ sang đôč, hơmâo pô mă ƀuai djru ba. Biă ñu, neh met wa djuai ƀiă, tơdah tơkeng tơnap, ƀudah duam ruăi lĕ arăng iâu mơnuih rai phai yang. Tơlơi pơmin anun dŏ hrŏm hăng tơlơi pơmin ană plơi pla laih. Amai Y Bốp (djuai ania Sêdang) ƀơi tơring Kon Tum brơi thâo:

“Lơ̆m ruă, lăng ƀiă či tơkeng lĕ juăt nao pơ glai mă hrĕ mriah, giong anun teng pơčah, tul hĭ kiăng ƀlĕ ia, giong anun pik nao amăng drơi, tui tơlơi pơmin lĕ kiăng ñu bơbor. Arăng mă hrĕ akă hĭ, brơi ta apăn, tŏ tơ-ut bơrơdjung. Sui mơng anai 2, 3 thun ăt hơmâo pô ngă hnun mơn, tơkeng mă pô ñu pơ sang, ƀu hơmâo pô wai ôh”.

Tui hăng mrô jŭ yap, năng ai mơng rơwang thun 90 truh thun 2000, mrô mơnuih djai yua tơkeng ƀơi kual ataih yaih, kual mơnuih ƀon sang djuai ƀiă lu biă mă. Ƀing đah kơmơi djuai ƀiă djai yua tơkeng lu hloh 4 wơ̆t pơhmu hăng djuai ania Yuan. Nai tha prin, prin tha Nguyễn Thị Ngọc Phượng, Khua hơđăp Sang ia jrao Từ Dũ (ƀon prong Hồ Chí Minh) brơi thâo:

“Kâo juăt nao pơ hơdôm boh tơring čar, pơ plơi pla tơnap tap, lơ̆m anun ƀuh hơmâo pô phrâo tơkeng djai, pô anun rơbêh 20 thun đôč, aka ƀu truh 30 lơi. Kâo tơña: Djai yua hơget thơ? Arăng lăi “yua ñu ƀu truh tơkeng, giong anun iâu pơjâo rai lăng ƀu dưi lơi, anun kah mơng ba nao pơ să, tơring glông, ba nao truh pơ tơring čar. Truh pơ sang ia jrao prong lĕ pô anai djai laih”.

Ƀing kơhnâo bruă kơsem min ăt črâo pơƀuh mơn hơdôm tơlơi ngă ƀing đah kơmơi djai tơkeng, anun lĕ jơlan nao rai tơnap, ƀu hơmâo rơdêh. Tơdơi kơ anun lĕ prăk kăk, tơlơi phiăn ƀu hiam. Pơhmutu kah hăng: đăo kơ yang rơbang hloh kơ ơi ia jrao, hloh kơ anun dong, ƀơi plơi pla mơnuih djuai ƀiă bruă bơwih brơi “ngă amĭ rơnuk rơnua” aka ƀu djơ̆ hăng gru grua tơlơi phiăn ƀơi anai ôh; ƀơi ơi ia jrao hai ƀu thâo pơhiăp tơlơi mơnuih djuai ƀiă lơi, anun jing tơlơi pơgăn prong biă.

Mơng tơlơi hơmâo sit anun, Sang ia jrao Từ Dũ hăng hơdôm anom bruă ia jrao, khul grup mơng čar rơngiao pơmin ngă hơbô̆ bruă “Pô mă ƀuai amăng plơi”. Mơng blung, hơmâo 37 čô mơnuih, anun lĕ djuai ania Tày, Mnông, S’Tiêng gum ngă. Ƀing adơi amai yua Khul đah kơmơi iâu pơthưr hăng ba hrăm bruă. Tui hơdră ngă bruă lĕ ƀing adơi amai nao pơ ƀon prong Hồ Chí Minh hrăm amăng 6 blan bruă mă ƀuai, lăng ba tơlơi suaih pral kơ ƀing đah kơmơi pi ƀă.

Hơdôm hrơi mơng blung phrâo ngă ăt bưp ƀu ƀiă ôh tơlơi tơnap yua dah mơnuih djuai ƀiă hui đôč mơng đuăi ataih mơng plơi pla, sang anŏ sui. Tal dua dong lĕ ruah mơnuih hrăm hră anih prong lĕ ƀu dưi lơi, yua dah tơdah arăng hrăm anih prong, gơñu hơmâo bruă mă, laih anun nao mă bruă pơ pơkŏn laih. Yua hnun, lu adơi amai nao hrăm lêng hrăm mơng anih 3 truh anih 5. Yua hnun mơn jơlan hơdră anai pơtô bruă, djă brơi tơngan pơtô mơtăm yơh. Ƀing nao hrăm hơmâo hrăm tui boh hră ƀiă đôč samơ̆ hơmâo lu mông ngă lăng hlao bruă gơñu hrăm ƀơi sang ia jrao. Rim čô mơnuih mă ƀuai ƀơi sang ia jrao amra pơtô ba sa čô. Tơlơi pơtô hrăm anai lĕ pơtô brơi adơi amai thâo lăng ba ƀing tơkeng weng hlâo, amăng hrơi hăng tơdơi kơ hrơi tơkeng.

Găn rơgao lu tơlơi tơnap anun, jơlan hơdră hơmâo ngă lu tơlơi truh kih hăng gum pơplih bruă wai lăng tơlơi suaih pral kơ ƀing đah kơmơi ƀă pi, ƀing čơđai amăng kual mơnuih ƀon sang djuai ƀiă, plơi pla tơnap tap. Rim čô adơi amai tơdơi kơ hơmâo hrăm bruă giong glăi pơ plơi pla jing pô ngă bruă ia jrao amăng plơi laih. Amai Thào Thị Se, djuai ania Mông, tơring čar Hà Giang lăi:

“Đuăi hyu pơpă khŏm hơmâo kơdung mă ƀuai pioh amăng kơdung bak. Anai lĕ kơdung “pô mă ƀuai amăng plơi”. Lơ̆m đuăi hyu lĕ djă ba hră, gai čih đah mơng čih glăi pơ sang ia jrao să thâo. Anai lĕ panh hăng thong čơkăp. Anai lĕ măi pơkă jua pơpư̆. Đing pơhmư̆ hơtai boh nge pơpư̆. Sui mơng anai 2 blan, hơmâo sa čô nge tơkeng rai drơi jăn jŭ abih, ƀu ƀuh suă pran ôh. Kâo ngă tui abih tơlơi kâo hơmâo hrăm, 15 mơnit mơng anun, pô nge thâo suă pran hăng hia. Ră anai dua amĭ ană ñu hiam drơi, huăi hơmâo hơget ôh”.

Ƀing mă ƀuai amăng plơi jing hơmâo neh met wa đăo gơnang laih, yua gơñu ngă bruă abih pran jua hăng kơjăp bruă laih. Mơng tơlơi dưi ngă, mơnuih ƀon sang pơhmư̆ tui tơlơi gơñu lăi. Lơ̆m glăk pi lĕ nao khăm lăng. Tơkeng lĕ nao pơ sang ia jrao, khŏm tlâ̆o pơgang. Khŏm pơhrua ia rông drơi jăn amăng hrơi pi. Tơdah ƀu thâo đuăi hyu lĕ khŏm iâu ƀing mă ƀuai đah gơñu mơng nao khăm, tlâ̆o pơgang brơi. Tha plơi Điểu Khí, plơi Đăk Xuyên, să Đăk Nhau, tơring glông Bù Đăng, tơring čar Bình Phước lăi:

“Ia jrao amăng plơi pla tui anai jing jê̆ giăm hăng ană plơi biă yơh. Hlơi tơnap tap, ƀu thâo anŏ ngă lĕ iâu ƀing mă bruă ia jrao nao djru brơi”.

Truh mông anai, tơdơi kơ 25 thun ngă tui jơlan hơdră pô mă ƀuai amăng plơi, mrô mơnuih djai tơkeng aset tui 4 wơ̆t laih. Ră anai amăng dêh čar hơmâo năng ai rơbêh 2.600 čô mơnuih mă ƀuai dŏ mă bruă amăng plơi pla tơnap, kơƀah. Bruă djă pioh na nao “pô mă ƀuai amăng plơi” djru djă bong hơdôm tơlơi dưi ngă pơđĭ kyar amăng lu rơnuk thun, anăp nao ngă tui hơdôm bruă kiăng đĭ kyar hơđong kơjăp kơ tơlơi suaih pral brơi ƀing đah kơmơi pi ƀă, čơđai muai amăng thun 2030 mơng dêh čar Việt Nam.

Siu H'Mai: Pơblang